Şehir ve Kutsal: Osmanlı’da Dini Mimarinin Dönüşümü

Yıl 2021, Cilt: 18 Sayı: 2, 209 - 237, 31.12.2021

Vedia Derda Taşar

https://doi.org/10.17131/milel.977552

Cited By: 2

Öz

Şehir mimarisi, toplumların mekân ile kurduğu etkileşim süreçlerinin ve anlamsal bağların anlaşılması açısından önemlidir. Bu bağlamda ibadet yapıları, mimari form farklılıkları ile birer yapıt olarak göze çarparken, özdeşleştirildikleri kutsiyet metaforuyla da çevrelerinden farklılaşırlar. Ortaya çıkan farklılık durumu ise toplumsal hafıza içerisinde yerin algısını dönüştürür ve o yere dair yeni anlamlandırmaları mümkün kılar. Mabetlerin inşası, tarih boyunca şehirlerin ahlaki, sosyolojik, siyasal ve kültürel durumları ile ilişkilenerek ayrıcalıklı bir mimari eylem şeklinde karşımıza çıkar. Bu çalışmada mimari ve kutsal ilişkisi özelde Osmanlı’da Tanzimat ile başlayan politik değişim sürecinde gayrimüslim mabetleri bağlamında ele alınmaktadır. Kutsal bir mekân olarak mabet yapılarının şehirsel alt yapıdaki konumlanışı, mimari üslubu, tarihsel ve toplumsal bellek içerisindeki yerleri kültürel dönüşüm süreçleri ile irdelenmekte ve bu ilişkinin şehrin tarihsel hafızası üzerine katkısı tartışılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Şehir, Kutsal, Mimari, Gayrimüslim Mabetleri, Osmanlı

City and the Sacred: Transformation of Religious Architecture in the Ottoman Empire

Öz

Urban architecture is important for understanding the processes of interaction and semantic connections that societies establish with living space. As the places of worship, in this sense, stand out as works of art with their architectural differences in shape, they also differ from their surroundings with the metaphor of sacredness of which they are identified. The resulting differentiation transforms the perception of place in social memory enabling new interpretations of that place. Thus, throughout history the construction of the places of worship appears as a privileged architectural action that is associated with the moral, sociological, political and cultural situations of cities. In this study, the relationship between architecture and the sacred is discussed in the context of non-Muslim places of worship, especially in the political change process that started with the period of Tanzimat in the Ottoman Empire. The location of the places of worship as a sacred place in the urban infrastructure, their architectural style, their place in historical and social memory are examined with the processes of cultural transformation and discussed the contribution of this relationship to the historical memory of the city.

Anahtar Kelimeler

City, Sacred, Architecture, Non-Muslim places of worship, the Ottoman

Kaynakça

• Bhabha, H. K., Kültürel Konumlanış, çev. T. Uluç, (İstanbul: İnsan Yayınları, 2016).
• Can, C., İstanbul’un Yabancı ve Levanten Mimarları, (İstanbul: Arketon Yayınları, 2020).
• Cansever, T, İslam’da Şehir ve Mimari, (İstanbul: Timaş Yayınları, 2006).
• Cox, J. L., Kutsalı İfade Etmek, Din fenomenolojisine Giriş, çev. F. Aydın, (İstanbul: İz Yayıncılık, 2004).
• Çelebi, E., Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: İstanbul – Evliya Çelebi, 1. Cilt-1. Kitap, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Bağdat 304 Numaralı Yazmadan Hazırlayanlar: S.A. Kahraman, Y. Dağlı, (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008).
• Çınar, A., “Tarihte Kaybolmuş Bir Medeniyet: Etrüskler ve Etrüsk Dini”, Belleten, 84 (299), (2020).
• Düzenli, H.İ., “Kiliseden Camiye Dönüştürme ve İstanbul’da Kiliseden Dönüştürülen Camiler Hakkında Notlar”, FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 16 (2020).
• Eliade M., İmgeler ve Simgeler, çev. M. A. Kılıçbay, (Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2018).
• ---------, “Kutsal Mimari ve Sembolizm”, Din ve Fenomenoloji: Mircae Eliade’nin Eserlerine Toplu Bakış, Yayına hazırlayan: C. Tacou, (İstanbul: İz Yayıncılık 2000).
• ---------, Kutsal ve Kutsal – Dışı, çev. A. Berktay, (İstanbul: Alfa Yayınları, 2017).
• Foucaoult, M, Özne ve İktidar, çev. I. Ergüden, O. Akınbay, (İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2011).
• Girardelli P., “Architecture, Identity, and Liminality: On the Use and Meaning of Catholic Spaces in Late Ottoman Istanbul”, Muqarnas, 22 (2005), 233, https://www.jstor.org/stable/25482430, erişim: 11 Haziran 2021.
• Gürkan, S.L., Yahudilik, 5. Baskı, (İstanbul: İSAM Yayınları, 2015).
• Halbwachs, M., Hafızanın Toplumsal Çerçeveleri, çev. B. Uçar, (Ankara: Heretik Yayınları, 2019).
• Hamblin, W.J., D.P. Seely, Solomon’s Temple: Myth and History, (London: Thames and Hudson, 2007).
• İnalcık, H., “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu”, H. İnalcık ve M. Seyitdanlıoğlu (ed.), Tanzimat, Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020).
• ---------, “Tanzimat Nedir?”, H. İnalcık ve M. Seyitdanlıoğlu (ed.), Tanzimat, Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020).
• ---------, İstanbul Tarihi Araştırmaları Fetihten Sonra İstanbul’un Yeniden İnşası, Bilad_i Selase: Galata, Eyüp, Üsküdar, (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2019).
• İnalcık H., Seyitdanlıoğlu M. (ed), Tanzimat, Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020).
• İnce, A., Ankara Milli Kütüphane Yazma Eserler Koleksiyonundaki Delâilü’l-Hayrât’larda yer alan Mekke ve Medine Minyatürleri, (Ankara: Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, 2015).
• İpek, N., (ve diğerleri), Fotoğraflarla Samsun (1840 – 1918), (Samsun: Samsun Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2016).
• İpek, N., “Osmanlı’nın Objektifinden Samsun”, N. İpek, (ve diğerleri), Fotoğraflarla Samsun (1840 – 1918), (Samsun: Samsun Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2016).
• Kenanaoğlu, M.M., “Osmanlı İmparatorluğunda Dinlerarası İlişkiler”, Milel ve Nihal, 6 (2), 2009.
• Kirpi, K., II. Abdülhamid Dönemi Ebniye Nizamnameleri, (İstanbul: Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2020).
• Koyuncu, A., “Osmanlı Devleti’nde Kilise ve Havra Politikasına Yeni Bir Bakış: Çanakkale Örneği”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 12, sayı 16 (2014).
• Köse, O., “Samsun’da Camiler, Mescitler ve Kiliseler (1923 – 1950)”, O. Köse (ed.), Gelenekten Moderniteye Samsun (1923-1950), (Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları, 2014).
• Kuban, D., Osmanlı Mimarisi, (İstanbul: Yem Yayın, 2016).
• Küçük, C., “Osmanlı İmparatorluğu’nda ‘Millet Sistemi’ ve Tanzimat”, H. İnalcık ve M. Seyitdanlıoğlu (ed.), Tanzimat, Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, (İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2020).
• Lynch, K., Kent İmgesi, çev. İ. Başaran, (İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2013).
• More, T, Utopia, (İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2019).
• Mumford, L., Tarih Boyunca Kent Kökenleri, Geçirdiği Dönüşümler ve Geleceği, çev. G. Koca, T. Tosun, (İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2007).
• O’mera, S., Mekân ve Müslüman Şehir Hayatı, Fas Labirentinin Sınırlarında, çev. H. O. Topçu, (İstanbul: Açılımkitap, 2014).
• Olgun, H., “Kilise Defterlerine Göre İstanbul’da Gayrimüslim Cemaatlerin Dini ve Sosyal Görünümü: Üç Numaralı Kilise Defteri Örneği”, M.F. Arslan, M.V. Bilici (ed.), Dinsel ve Kültürel Farklılıkların Bir arada Yaşaması: İstanbul Tecrübesi, (İstanbul 2010).
• Saalman, H., “The Baltimore and Urbino Panels: Cosimo Rosselli, The Burlington Magazine, 110 (784), (1968), 376- 381+383, URL: https://www.jstor.org/stable/875698, erişim: 30 Temmuz 2021.
• Sakali Lady Marks, M., “Osmanlı Rum Basınında Türk Osmanlı İmajı”, Yayına hazırlayan: A. Berktay ve H. C. Türker, Tarih Eğitimi ve Tarihte Öteki Sorunu, 2. Uluslararası Tarih Kongresi, Tebliğler, (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2007).
• Sitte, C., Sanat İlkelerine Göre Kent İnşa Etmek, çev. A. Tümertekin, N. Ülner, (İstanbul: Janus Yayıncılık, 2020).
• Staccioli, R. A., Etrüsk Sanatını Tanıyalım, (İstanbul: İnkılap kitabevi, 1985).
• Taşar, E. S., “Mimar, Sanatkâr ve Mütefekkir”, Bilge Adamlar Düşünce Kültür Edebiyat Dergisi, 15 (41), (2016).
• Tatar, B., “‘Kutsal Mekan’ Fenomenolojik Bir Analiz”, Milel ve Nihal, 14 (2), 2017.
• Tekeli, İ, “19. Yüzyılda Metropol Alanının Dönüşümü”, H. İnalcık ve M. Seyitdanlıoğlu (ed.), Tanzimat, Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020).
• ---------, Modernizm, Modernite ve Türkiye’nin Kent Planlama Tarihi, (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2011).
• ---------, Türkiye’nin Kent Planlama ve Kent Araştırmaları Tarihi Yazıları, (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2011).
• Tomlinson, J., Küreselleşme ve Kültür, çev. A. Eker, (İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013).
• Ünlü, M., “Tanzimat Sonrasında Samsun Çevresinde Gayrimüslimlerin Kilise ve Mektep İnşa ve Tamir Faaliyetleri”, C. Yılmaz (ed.), Samsun Araştırmaları 1- Tarihsel Geçmiş, (Samsun: Samsun Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları, 2013).
• Yerasimos, S., ‘Tanzimat’ın Kent Reformları Üzerine’, H. İnalcık ve M. Seyitdanoğlu (ed.), Tanzimat, Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020).