Abbâsî Halifesi el-Kâdir Billâh’ın Mezhep Siyaseti

Yıl 2023, Cilt: 20 Sayı: 2, 225 - 251, 31.12.2023

Suat Kaymak

https://doi.org/10.17131/milel.1389874

Öz

334/945 yılından itibaren Şiî Büveyhîlerin tahakkümüne giren Abbâsîlerin siyasî, askerî, idarî vs. pek çok yönden yetki ve gücü elinden alınmıştır. Bağdâd’da hilâfet sarayına sıkışan Abbâsîler dünyevî işlerden uzak, Büveyhî idaresi altında tamamen sembolik hâle gelmiştir. Abbâsîler, Halife el-Kâdir Billâh dönemine kadar Büveyhî idaresine herhangi bir reaksiyon gösterememiş, ancak el-Kâdir ile Şiî idaresinden kurtulma çabaları başlamıştır. Şüphesiz bunda Büveyhî idaresinin zayıflamasının etkisi vardı. Siyasî gücün zayıflaması hem Büveyhîler arasında iktidar mücadelelerine hem de Bağdâd’da iç karışıklıklara sebep olmuştur. Büveyhîlerin içerisinde bulunduğu kaos ortamından istifade eden el-Kâdir, kendisinin fiilî olarak dayanak noktaları olan hutbe okutma ve sikkelerde isminin zikredilmesine büyük önem vermiştir. Özellikle Sultan Gazneli Mahmûd’un hutbe okutması ve sikkelerde ismine yer vermesiyle halife, Büveyhîlere karşı ciddi bir dayanağa sahip olmuştu. el-Kâdir’in söz konusu siyaseti, oğlu ve halefi el-Kâ’im Biemrillâh tarafından da sürdürülecektir. Nitekim oğlunun döneminde Abbâsîler, Büveyhî tahakkümünden kurtulmuşlardır. Bu bağlamda el-Kâdir, Abbâsîleri canlandıran isimlerden biri olmuştur. Abbâsîlerin XI. yüzyıldaki Şiî karşıtı politikası ve sonrasındaki Sünnî politikasının belirlenmesinde el-Kâdir’in önemli rolü bulunmaktadır. Çalışmada öncelikle el-Kâdir’in mezhebî kimliği üzerinde durulacaktır. Ardından halifenin Fâtımîler ile Büveyhîler karşı tutumundan hareketle Şîa karşıtı siyaseti, Mu‘tezilîlere yönelik politikaları ve son olarak Sünnîlerle münasebetleri incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

el-Kâdir Billâh, Abbâsîler, Fâtımîler, Büveyhîler, Mezhep Siyaeti, Şiî, Sünnî, Mu‘tezile

Etik Beyan

Bu makale, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Doktora programında Prof. Dr. Aydın Usta danışmanlığında yürütülen Selçuklular Döneminde Bağdâd’da Mezhep Mücadeleleri (1055-1152) isimli doktora tezinin bir bölümünün gözden geçirilmiş hâlidir.

Sectarian Politic of Abbāsid Caliph al-Kādir Bi’llāh

Öz

The Abbāsīds, who came under the domination of the Shi‘īte Buwayhids as of 334/945, were deprived of their authority and power in many aspects such as political, military, administrative, etc. The Abbāsīds, confined to the caliphate palace in Baghdād, became distant from worldly affairs and became completely symbolic under the Buwayhids rule. The Abbāsīds could not react to the Buwayhid rule until the reign of Caliph al-Kādir Bi’llāh, but with al-Kādir, efforts to get rid of the Shi‘īte rule began. Undoubtedly, the weakening of the Buwayhid administration had an effect on this. The weakening of the political power caused both power struggles among the Buwayhids and internal disturbances in Baghdād. al-Kādir, who took advantage of the chaotic atmosphere in which the Buwayhids found themselves in, attached great importance to the recitation of khutbahs and the mention of his name on coins, which were his de facto bases. Especially with Sultan Mahmūd of Ghazni’s khutba recitation and the mention of his name on the coins, the caliph had a serious basis against the Buwayhids. al-Kādir’s policy would be continued by his son and successor al-Kā’im bi-Amr Allāh. As a matter of fact, the Abbāsīds were freed from the domination of the Buwayhids during his reign. In this context, al-Kādir was one of the names that revitalized the Abbāsīds. al-Kādir played an important role in determining the anti-Shi‘īte policy of the Abbāsīds in the eleventh century and the Sunnī policy thereafter. This study will first focus on al-Kādir’s sectarian identity. Then, the caliph’s anti-Shi‘a policy based on his attitude towards the Fātimids and the Buwayhids, his policies towards the Mu‘tazilites, and finally his relations with the Sunnites will be analyzed.

Anahtar Kelimeler

al-Kādir Bi’llāh, Abbāsīds, Fātimids, Buwayhids, Sectarian Politics, Shi‘īte, Sunnī, Mu‘tazila

Etik Beyan

This article is a revised version of a part of the doctoral dissertation entitled Sectarian Struggles in Baghdad in the Seljuk Period (1055-1152), conducted under the supervision of Prof. Dr. Aydın Usta at Mimar Sinan Fine Arts University Institute of Social Sciences, Department of History

Kaynakça

• Ahmed Teymûr Paşa. Nazra târîhiyye fî hudûli’l-mezâhibi’l-fıkhiyyeti’l-erba‘a. Beyrut: Dârü’l-Kâdirî, 1990.
• Alâü’d-dîn Atâ Melik el-Cüveynî. Târîh-i cihângüşâ. Çev. Mürsel Öztürk, Ankara: TTK, 2013.
• Arıkan, Adem. “Nizâmülmülk’ün Eş’arîlere Destekleri ve Diğer Sünnîlerle İlişkileri”. İslâmî İlimler Dergisi 6/6 (2011): 39-63.
• Arslan, İhsan. “İlk Türk-İslâm Devletleri’nin Abbâsî Hilâfetiyle Münase-betleri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 6/27 (2013): 93-106.
• Avcı, Casim. “Medâin”. DİA. c. XXVIII (2003): 289-291.
• el-Azîmî. Târîhu Haleb. Thk. İbrâhîm Za‘rûr. Dımaşk: y.y., 1984.
• Bardakoğlu, Ali. “Hanefî Mezhebi”. DİA. c. XVI (1997): 1-21.
• Bilge, Mustafa L.. “Yemâme”. DİA. c. XLIII (2013): 399-400.
• Bozkuş, Metin. Büveyhîler ve Şiîlik. Sivas: Vizyon Yayıncılık, 2003.
• Brett, Michael. Fâtımî İmparatorluğu: Ortadoğu, Afrika ve Akdeniz’de İktidar Mücadelesi. Çev. Fatih Yücel. İstanbul: Kronik Kitap, 2021.
• Bulut, Zübeyir. “Karşı Mihne Uygulamaları ve er-Risaletü’l-Kâdiriyye (Kâdirî İtikadı)”. Kelâm Araştırmaları Dergisi 15/1 (2017): 84-110.
• Çağrıcı, Mustafa. “Emir bi’l-Ma‘rûf Nehiy ani’l-Münker”. DİA. c. XI (1995): 138-141.
• Çelebi, İlyas. “Mu‘tezile”. DİA. c. XXXI (2020): 391-401.
• Çelik, Aydın. Fâtımîler Devleti Tarihi (909-1171). Ankara: TTK, 2018. ed-Diyârbekrî. Târîhu’l-hamîs fî ahvâli enfesi nefîs. 2 c., Beyrut: Mü’essesetu Şa‘bân, t.y.
• Duygun Yaman, Gülhan. “et-Tâi‘-Lillâh ve Büveyhîler.” Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2023.
• Ebû Ali el-Muhassin et-Tenûhî. Nişvârü’l-muhâdara ve ahbâru’l-müzâkere. 8 c., thk. Abbûd eş-Şalecî. Beyrut: Dâru Sâdır, 19952.
• Ebû İshâk eş-Şîrâzî. Tabakâtü’l-fukahâ’. Thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dârü’r-Râidi’l-Arabî, 19812.
• Ebü’l-Ferec, Gregory (Bar Hebraeus). Abû’l-Farac Tarihi. 2 c., Çev. Ömer Rıza Doğrul. Ankara: TTK, 19993.
• Ebü’l-Fidâ. Târîhu Ebî’l-Fidâ: el-Muhtasar fî ahbâri’l-beşer. 2 c., thk. Mahmûd Deyyûb. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Genç, Reşat. Karahanlı Devlet Teşkilatı. Ankara: TTK, 2002.
• Genç, Süleyman. “Halife el-Kâdir Döneminde Bağdat’ta Yaşanan Dinî-Siyasî Hadiseler ve Onun Sünnî Siyaseti”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 4/2 (2004): 219-243.
• Gençtürk, Cihan. Büveyhîler (934-1056). İstanbul: Selenge Yayınları, 2022.
• Göl, Yavuz Selim. “Abbâsîler Döneminde Kâdı’l-kudâtlık.” Yayımlan-mamış Doktora Tezi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
• Gölcük, Şerafettin. “Bâkıllânî”. DİA. c. IV (1991): 531-535.
• Gültekin, Hikmet. “Şiî Âlim Şerîf er-Radî’nin Hayatı ve Hadis Konusun-daki Görüşleri”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 16/1 (2016): 133-156.
• Güner, Ahmet. “Sabûr b. Erdeşîr”. DİA. c. XXXV (2008): 362.
• ______. “Muizz,ddevle”. DİA, c. XXXI (2020): 99-100.
• Hacıyev, Khanoghlan. Irak Büveyhîleri’nin Kuruluşu ve Muizzüddevle Dö-nemi (334-356/945-967). Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012.
• Hamdullâh Müstevfî-yi Kazvînî. Târîh-i güzîde. Çev. Mürsel Öztürk. An-kara: TTK, 2018.
• Hatîb el-Bağdâdî. Târîhu Medîneti’s-selâm. 17 c. Thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2001.
• İbn Kesîr. el-Bidâye ve’n-nihâye. 21 c. Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Cîze: Hicr li’t-Tıbaa ve’n-Neşr, 1998.
• ______. el-Bidâye ve’n-nihâye: Büyük İslâm Tarihi. 14 c. Çev. Mehmet Keskin. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1995.
• ______. Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyye. 2 c. Thk. Abdülhafîz Mansûr. Beyrut: Dârü’l-Medâri’l-İslâmî, 2004.
• İbn Tağrîberdî. Mevridü’l-letâfe fî men veliye’s-saltana ve’l-hilâfe. 2 c. Thk. Nebîl Muhammed Abdülazîz Ahmed. Kahire: Vizâretü’s-Sekâfe el-Hey’etü’l-Amme, 1997.
• İbnü’d-Devâdârî. Kenzü’d-dürer ve câmi‘ü’l-gurer. 9 c. Thk. Selâhaddîn el-Müneccid vd. Kahire: Otto Harrassowitz, 1961.
• İbnü’l-Cevzî. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. 19 c. Thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ - Mustafa Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Esîr. el-Kâmil fi’t-târîh. 11 c. Thk. Abdüsselâm Tedmurî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, 2012.
• ______. İslâm Tarihi: el-Kâmil fi’t-Târîh Tercümesi. 12 c. Çev. Abdülkerim Özaydın vd.. İstanbul: Bahar Yayınları, 1987.
• İbnü’l-İmrânî. el-İnbâ’ fî târîhi’l-hulefâ’. Thk. Kâsım es-Sâmerrâî. Kahire: Dârü’l-Âfâki’l-Arabiyye, 1999.
• İbnü’l-Verdî. Târîhu İbni’l-Verdî: Tetimmetü’l-muhtasar fî ahbâri’l-beşer. 2 c. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî. Tabakâtü’l-fukahâ’i’ş-Şâfi‘iyye. 2 c. Thk. Muh-yiddîn Ali Necîb. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1992.
• İğde, Muhyettin. Siyasi-İtikadi Bir Mezhep Olarak Hanbeliliğin Teşekkül Süreci. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 2016.
• Kabir, Mafizullah. The Buwayhid dynasty of Baghdad (334/946-447/1055). Calcutta: Iran Society, 1964.
• Kâdî İyâz. Tertîbü’l-medârik ve takrîbü’l-mesâlik li-ma‘rifeti a‘lâmi mezhebi’l-Mâlik. 8 c. Thk. Sa‘îd Ahmed A‘râb. Rabat: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûnü’l-İslâmiyye, 1982.
• Kallek, Cengiz. “Kudûrî”. DİA. c. XXVI (2002): 321-322.
• ______. “Mâverdî”. DİA. c. XXVIII (2003): 180-186.
• Kara, Seyfullah. Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
• Koca, Ferhat. “el-Muhtasar”. DİA. c. XXXI (2020): 64-66.
• ______. “Kādî Abdülvehhâb”. DİA. c. XXIV (2001): 113-114.
• ______. İslam Hukuk Tarihinde Selefî Söylem: Hanbelî Mezhebi. Ankara: Anka-ra Okulu Yayınları, 2011.
• Kök, Bahattin. “Gazneli Mahmut’la Abbasî Halifesi el-Kadir Arasındaki İlişkiler”. EKEV Akademi Dergisi 1/2 (1998): 117-126.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Kādir-Billâh”. DİA. c. XXIV (2001): 127-128.
• el-Kudûrî. el-Muhtasarü’l-Kudûrî fi’l-fıkhi’l-Hanefî. Nşr. Kâmil Muhammed Muhammed Uveyza. Beyrut: Dârü’l-
• Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• ______. Muhtasaru’l-Kudûrî. Çev. Soner Duman - Osman Güman. İstanbul: Beka Yayınları, 2015.
• Le Strange, Guy. Doğu Hilâfeti’nin Memleketleri (Mezopotamya, İran ve Orta Asya): İslâm Fetihlerinden Timur Zamanına Kadar. Çev. Adnan Eski-kurt - Cengiz Tomar. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2015.
• el-Makrîzî. el-Mevâ‘iz ve’l-i‘tibâr bi-zikri’l-hıtat ve’l-âsâr. 4 c. Thk. Halil el-Mansûr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• el-Mâverdî. el-İknâ‘ fi’l-fıkhi’ş-Şâfiî. Nşr. Hıdır Muhammed Hıdır. Kuveyt: Dârü’l-Urube, 1982. Merçil, Erdoğan. Gazneliler Devleti Tarihi. Ankara: TTK, 20072,
• Minhâc-i Sirâc el-Cûzcânî. “Tabakât-i Nâsirî.” Kısmî çev. Erkan Göksu. Tabakât-ı Nâsırî: Gazneliler, Selçuklular, Atabeglikler ve Hârezmşâhlar. Ankara: TTK, 2015.
• Mîrhând. “Ravzatü’s-safâ fî sîreti’l-enbiyâ’ ve’l-mülûk ve’l-hulefâ’, Gaz-neliler” kısmının çev. Erkan Göksu. Ravzatu’s-safâ: Gazneliler (Mülûk-i Gazneviyye). İstanbul: Kronik Kitap, 2017.
• Muhammed b. el-Muhtar eş-Şankıtî. Haçlı Savaşlarının Etkisi Altında Sünni-Şii İlişkileri. Çev. İdris Çakmak, İstanbul: Mana Yayınları, 2016.
• Öz, Mustafa. Mezhepler Tarihi ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2012.
• Özen, Şükrü. “Kadılkudât”. DİA. c. XXIV (2001): 77-82.
• Özel, Mustafa. “Şerîf er-Radî”. DİA. c. XXXIX (2010): 4-5.
• Özkan, Halit. “Süyûtî”. DİA. c. XXXVIII (2010): 188-198.
• Özkuyumcu, Nadir. “İbn Ebü’ş-Şevârib”. DİA. c. XIX (1999): 473-474.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî. Mir’âtü’z-zamân fi tevârîhi’l-â‘yân. 23. c. Thk. Muhammed Enes el-Hinn - Kâmil Muhammed el-Herrât, Dımaşk: er-Risâletü’l-‘Âlemiyye, 2013.
• es-Subkî. Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyyeti’l-kübrâ. 10 c. Thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî - Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. Kahire: Îsâ el-Bâbî el-Halebî, 1964.
• es-Süyûtî. Târîhu’l-hulefâ’. Thk. Muhammed Gassân Nasûh Azkûl Hü-seynî. Katar: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûnü’l-İslâmiyye, 20132.
• eş-Şerîf er-Radî. Dîvânü’ş-Şerîf er-Radî. 2 c., nşr. Mahmûd Mustafa Helâvî. Beyrut: Dârü’l-Erkâm, 1999.
• Şeşen, Ramazan. “Dârülhilâfe”. DİA. c. VIII (1993): 538-539.
• Yâkût el-Hamevî. Mu‘cemu’l-buldân. 5 c. Beyrut: Dâru Sâdır, 1977.
• ______. Mu‘cemu’l-udebâ’. 7 c. Thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Yalçın, Mehmet Fatih. Bahrî Memlükler Döneminde Dımaşk Kâdılkudâtları (1266-1382). Konya: Kitap Dünyası Yayınları, 2023.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ. Kelâm”. DİA. c. X (1994): 256-258.
• Yurtalan, Betül. “Abbâsîlerin Fâtımîlerle Mücadelesi ve Sünnîliğe Etkile-ri.” Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2022.
• Yiğit, İsmail. “Ömer b. Abdülaziz”. DİA. c. XXXIV (2007): 53-55.
• ez-Zehebî. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhir ve’l-a‘lâm. 53 c. Thk. Ömer Abdüsselâm Tedmurî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, 1993.
• Zetterstéen, K. V.. “Kādir Billah”. İA. c. VI (1977): 49-50.