Bir Şamata Biçimi Olarak Eşeğe Tersine Bindirilme Ritüeli

Yıl 2023, , 48 - 60, 14.12.2023

Kubilay Aktulum

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1245970

Öz

Stith Thompson’un Motif Indeks of Folk literature’ünde bir cezalandırma biçimi olarak eşeğe ters bin-dirilme motifine yer verilir. Emine Çakır, “Nasreddin Hoca eşeğe neden ters bindi? Kim bilir…” başlıklı yayımlanmamış deneme yazısında bu motifin bizdeki karşılığına yönelik kimi belirlemeler yapar.1 Batı ve Doğu kültürlerinde sıklıkla karşımıza çıkan, folklor dışında (özellikle karnaval geleneğinde), yazın, tarih, hukuk, sanat gibi farklı alanlarda kullanılan motif birçok ülkede bağlama göre değişiklikler göstermektedir. Buna göre, söz konusu motifin algılanma biçimi üzerinde bir çalışma yaparken hemen baştan şu ayrımı göz önünde bulundurmak gerekir: “Eşeğe ters binme” ile “Eşeğe ters bindirilme” birbirinden ayrı iki edimdir. Birincisi bir “istenç” düşüncesine bağlıyken, ikincisi bir “istençsizlik” düşüncesine bağlıdır. Birisi etken iken diğeri edilgendir. Etkende özne, eylemin gerçek öznesidir; edilgende ise gerçek özne başkasıdır (halk); görünürdeki özne, eyleme/edime maruz kalandır. Biri etik, ahlak, hoşgörü, inanç (din) perspektifinde de-ğerlendirilmeye; diğeri ise yine ahlak, inanç (din) yanında şiddet (aşağılama, alay, cezalandırma), dolayı-sıyla adalet perspektifinde değerlendirilmeye elverişlidir. Nasreddin Hoca’da eşeğe ters binme motifi birinci tanıma uygundur. Batı kültürlerinde ise yinelenen benzer motif (daha çok eylem), ikinci tanıma uygun düşmektedir. Farklı özneler, farklı edimler doğal olarak motivasyonların da farklılaşmasına kapı aralar. Örneğin motif, Nasreddin Hoca’da daha çok bir saygı/saygısızlık ikileminde gündeme gelirken Batı kültürlerinde (özellikle Fransa’da) Ortaçağ’dan XIX. yüzyılın sonlarına gelinceye değin özellikle bir “ce-zalandırma” imgesi/edimi (ve ritüeli) olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu yazıda Nasreddin Hoca’nın eşeğe neden ters bindiği sorusuna değil de (bu konuda çok şey söylendi), daha çok eşeğe ters bindirilme motifinin Fransa’da olduğu kadar kimi başka ülkelerde ve yapıtlardaki uygulamaları ve anlamları üzerinde kısaca duracağız. Buna göre daha çok gösterilen üzerinde odaklanarak toplumsal bir cezalandırma biçiminin karnaval dönemlerinde bir ritüele dönüştürüldüğüne vurgu yapacağız. Kuşkusuz ritüelleşen bir eylemin yazınsal bağlamda da karşılıkları bulunmaktadır. Kimi yazarlar (örneğin Ségur) söz konusu ritüelin özünü bir anlatı bağlamında şu ya da bu işlevle dönüştürerek yenidenyazmaktan geri durmamışlardır. Artsüremsel olduğu kadar eşsüremsel bir perpektifte yinelenen kurumsal bir olayın farklı dönemlerdeki uygulanışı ara-sında bölgeye, ülkeye göre farklılar bulunduğu görülebilmektedir. Nasreddin Hoca’daki karşılığından ayrı olarak Batı kültürlerinde şamata, karnaval, deliler bayramı gibi toplumsal pratiklerle gündeme gelen eşeğe tersine bindirilme ritüeli Batı imgeleminde toplumsal olduğu kadar siyasal, ideolojik, ahlaki vb. bir yönelimle ortak duyuşun bir yansıması olarak yerleşik değerlerin toplum nezdinde algılanışı, toplumsal tepkiler konu-sunda da bilgilendirmektedir. Toplumsal alışkanlıklar konusunda çalışma yapanlar yanında bir başka ülkeye giden ve eşeğe ters bindirilme ritüeline tanık olanlar, ayrıca sanatçılar söz konusu ritüelin uygulanışına ilişkin bilgiler aktarırlar. Bu yazıda eşeğe ters bindirilme ritüelinin algılanma biçiminin irdelenmesine yöne-lik kimi belirlemeler yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Eşeğe tersine bindirilme, şamata, karnaval, ritüel, halk hukuku

The Ritual of Riding the Donkey Backwards as a Form of Charivari

Öz

Stith Thompson's Motif Index of Folk literature includes the motif of making one riding a donkey backwards as a form of punishment. Emine Çakır, in an unpublished essay titled, “Why did Nasreddin Hodja mount the donkey backwards? Who knows…”, gives some definitions of the equivalent of this motif in Türkiye. The motif in question, which is frequently encountered in Western and Eastern cultures and used in different fields such as literature, history, law, art, apart from folklore (especially in the carnival tradition), varies according to the context in different countries. Hence, while working on the perception of the motif in question, it is necessary to consider the following distinction: “Riding a donkey backwards" and "being forced to ride a donkey backwards" are two different acts. The former is related to an idea of "will", while the latter is related to an idea of “involuntary”. One is active while the other is passive, respectively. In the active, the subject is the real subject of the action; in the passive, the real subject is someone else (the peo-ple); the apparent subject is the one which is exposed to the action. The active one should be evaluated from the perspective of ethics, morality, tolerance, belief (religion); the passive one is suitable to be evaluated from the perspective of morality, belief (religion) as well as violence (humiliation, ridicule, punishment), and therefore justice. The motif of mounting a donkey backwards in Nasreddin Hodja is suitable for the first definition. In Western cultures, the recurring similar motif (mainly action) fits the second definition. Differ-ent subjects and different actions naturally open the door for the differentiation of motivations. For example, while the motif comes to the fore in Nasreddin Hodja more of a respect/disrespect dilemma, in Western cultures (especially in France) it appears as an image/act (and ritual) of "punishment" from the Middle Ages until the end of the nineteenth century. In this article, it will be focused not on the question of why Nasred-din Hodja mounts the donkey backwards (a lot has been said about it), but rather on the applications and meanings of the motif of mounting the donkey backwards in France as well as in some other countries and works. Accordingly, by focusing more on the signified, we will emphasize that a form of social punishment is transformed into a ritual during carnival periods. Undoubtedly, a ritualized action has its counterparts in the literary context. Some writers (for example, Ségur) did not hesitate to rewrite the essence of the ritual in the context of a narrative by transforming it with one function or another. It can be seen that there are differences according to the region and country between the implementation of an institutional event recur-ring in a synchronic as well as diachronic perspective in different periods. Apart from its counterpart in Nasreddin Hodja, the ritual of putting the donkey back on the agenda in Western cultures with social prac-tices such as uproar, carnival and crazy's feast is not only social but also political, ideological, moral, etc. in the Western imagination. As a reflection of common sense with an orientation, the perception of established values in the eyes of the society also informs about social reactions. In addition to those who work on social habits, those who went to another country and witnessed the ritual of putting the donkey upside down, as well as artists, give information about the practice of the ritual. In this article, some determinations will be made in order to examine the perception of the ritual of riding the donkey backwards.

Anahtar Kelimeler

Riding the donkey backwards, charivari, carnival, ritual, folk law.

Kaynakça

• Bahtin, Mihail, (2019), Rabelais ve Dünyası, çev. Çiçek Öztek, Ayrıntı.
• Bercé, Yves-Marie, (1976), Fête et révolte. Des mentalités populaires du XVIe au XVIIIe siècle, Hachette.
• Bin Bir Gece Masalları, (2013), çev. Alim Şerif Onaran, YKY.
• Bus, Gervais du, (2018), le Roman de fauvel, Forgetten Books.
• Clanche, Pierre, (1987), Le monde à l'envers Pédagogie du français et traitement de la consigne en classe de seconde, Revue française de pédagogie, vol. 81.
• Daumas, Maurice, (2008), “Les rites festifs du mythe du cocuage à la Renaissance”, Cahiers de la Méditer-ranée, no 77.
• Desplat, Christian, (1982), Charivaris en Gascogne. La morale des peuples du XVIe au XXe siècle, Bibli-othèque Berger-Levrault.
• Hortense Dufour, (1998), Charivari, Seuil.
• Dumézil, Georges, (2019), Mit ve Destan I, çev. Ali Berktay, YKY.
• Fournel, J.-F., (1778), Traité de l’adultère, considéré dans l’ordre judiciaire, J.-F. Bastien.
• Gennep, Arnold van, (1998), le Folklore Français, Bouquins.
• Goulet, Robert,(1963), le Charivari, Albin Michel.
• Gubernatis, Angelo de, (1874), Mythologie zoologique, Durand et Pedone Lauriel Editeurs.
• Hongzhi, Li, (2015), Zhuan Falun.
• Mellinkoff, Ruth, (1973), “Riding backwards: Theme of humiliation and symbol of evil”, Viator, vol. 4.
• Mitton, Fernand, (2016), Les Femmes et l'adultère, de l'Antiquité à nos jours: Peines, BnF ebooks.
• Noirot, Claude, (1609), L’origine des masques, Mommerie, bernez et revennez ès jours gras de Caresmep-renant, menez sur l’asne à rebours et charivary, Lengres, Éditeur J. Chauvetet.
• Plutarque, (1844), Oeuvres morales, Chez Lefèvre.
• Rey-Flaud, Henri, (1985), Le charivari. Les rituels fondamentaux de la sexualité, Payot.
• Rabelais, François, (1998), le Quart Livre, Gallimard.
• Royer, A.-F. Prost de, (1784), Dictionnaire de jurisprudence et des arrêts, t. 4, Lyon, A. de La Roche.
• Ségur, comtesse de, (1868), Diloy le chemineau, Bibebook.
• Shakespeare, William, (1994), Windsor’un Şen Kadınları, çev. Bülent Bozkurt, Remzi Kitabevi.
• Tournefort, Joseph Pitton de, (1717), Relation d'un voyage au Levant, Chez Anisson et Posuel.
• Vinson, Marie-Christine, (2014), “Une assouade chez la comtesse de Ségur ou comment édifier la jeunes-se”, Ethnologie française vol. 44/4.
• Witte, Anne, (2002), “Shakespeare et le folklore de l'âne: la métamorphose de Bottom” in “Le Songe d'une nuit d'été”, Revue de la Société d'études anglo-américaines des XVIIe et XVIIIe siècles no 55.