“It Is Better Not to Lie in This World”: The Psychomythological Foundations of Lie and Slander Discourses in the Story of Dirse Han Oğlu Boğaç Han

Yıl 2024, , 53 - 64, 20.06.2024

Ahmet Keskin

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1270230

Öz

It is seen that interdisciplinary studies on Dede Korkut narratives, especially in recent years, involving various disciplines - especially discourse analysis, philosophy, sociology and psychology - have increased. Studies show in the case of a deep analysis of the types of actions and discourses that appear in Dede Korkut narratives, in which many ethical values in Turkish thought, folk philosophy, and worldview are conveyed within an aesthetic fiction, the messages that are desired to be transmitted through these are sociological, psychological, mythological and ideologically multileveled integrity. It shows that the various meanings and functional areas it carries can be better understood. Evaluations made within the scope of studies focusing on the analysis of the mythological and psychological aspects of the Dede Korkut Oğuznames indicate that the work has solid psychological and mythological foundations. Psycho-mythology is a new approach that emerged as a result of the diversity in interdisciplinary cultural studies and the multi-faceted interactions established by applying psychology-oriented approaches directly to mythological texts. In this respect, psycho-mythology, as an interdisciplinary-original approach that explores the foundations of human behavior, actions and discourses, and literary and aesthetic creations, has the qualifications to create new orientations in folklore studies. In line with the reasons for existence, which is among the most basic functions of folklore genres, which is the transmission of knowledge, thought, and experience to new generations, it shows that in the Book of Dede Korkut, as in many other subjects, lies, and slander are handled to take a specific ideology for granted. Notably, the lie element, which can be seen in many places in the work, starting with the Mukaddime, has a dominant effect on the fiction of the Dirse Han Oğlu Boğaç Han narrative, along with the slander. The fact that the lies and slanders of forty scoundrel people who con-veyed information based on lies and slander to Dirse Han are not included in the text only to reflect the ideological messages about lies and slander, especially family unity and social integrity, the duties and responsibilities of the gentlemen, the regulation of the relations between father-son and mother. It is seen that it is used as a tool for emphasizing various ideological messages about many values. Additionally, narrative fiction has qualities that need to be carefully considered in terms of the psychomythological ele-ments it contains. It is understood that the mythological and psychological phenomenon known as the Oedipus complex is consciously included in the narrative, which is equipped with elements that refer to “consciousness”, “unconscious” and “subconscious”, to emphasize particular messages with lies and slander. Notably, these main features of the narrative and its psycho-mythological foundations are evident. The study focuses on these foundations

Anahtar Kelimeler

The Book of Dede Korkut, Dirse Han Oğlu Boğaç Han, psychomythology, lie, slander

"Yalan Söz Bu Dünyada Olunca Olmasa Yeğ": Dirse Han Oğlu Boğaç Han Anlatmasındaki "Yalan" ve "İftira" Söylemlerinin Psikomitolojik Temelleri

Öz

Dede Korkut anlatmaları üzerinde özellikle son dönemlerde -söylem çözümlemesi, felsefe, sosyoloji ve psikoloji başta olmak üzere- çeşitli disiplinlerin de ortak edildiği disiplinlerarası çalışmaların arttığı görülmektedir. Çalışmalar, Türk düşüncesinde, halk felsefesinde, dünya görüşünde yer alan pek çok etik değerin estetik bir kurgu dâhilinde aktarıldığı Dede Korkut anlatmalarında karşımıza çıkan eylem ve söylem türlerinin derinlikli olarak çözümlenmesi durumunda, bunlar aracılığıyla iletilmek istenilen mesajların sosyolojik, psikolojik, mitolojik ve ideolojik açıdan çok katmanlı bir bütünlük içinde taşıdığı çeşitli anlam ve işlev alanlarının daha iyi anlaşılabileceğini göstermektedir. Dede Korkut Oğuznamelerinin özellikle mitolojik ve psikolojik yönlerini çözümlemeye odaklanan çalışmalar kapsamında yapılan değerlendirmeler, eserin güçlü psikolojik ve mitolojik temellere sahip olduğuna işaret etmektedir. Psikoloji odaklı yaklaşımların doğrudan mitolojik metinler üzerinde uygulanmasıyla ortaya çıkan, insan davranışlarının, eylem ve söylemlerinin, edebî ve estetik yaratmalarının temellerini araştıran disiplinlerarası özgün bir yaklaşım olarak psikomitoloji, folklor çalışmalarında da yeni yönelimler oluşturabilecek niteliklere sahiptir. Folklor türlerinin en temel işlevleri arasında yer alan bilgi, düşünce ve tecrübenin yeni nesillere aktarılması şeklinde beliren varoluş nedenleri doğrultusunda, Dede Korkut Kitabı’nda -diğer pek çok konuda olduğu gibi- yalan ve iftira husus-larının da belirli bir ideolojiyi kanıksatmak amacını gözeterek işlenmiş olduğu görülmektedir. Eserin giriş niteliği taşıyan “Mukaddime” adlı kısmından başlamak üzere eser içinde pek çok yerde görülebilen yalan unsurunun iftirayla birlikte özellikle Dirse Han Oğlu Boğaç Han anlatmasının kurgusunda yönlendirici bir etkiye sahip olduğu dikkati çekmektedir. Dirse Han’a yalan ve iftira odaklı bilgi aktarımında bulunan kırk namerdin yalan ve iftiralarının metinde yalnızca yalan ve iftira hakkındaki ideolojik mesajları yansıtmak üzere yer almadığı, başta aile birliği ve toplum bütünlüğü, beylerin görev ve sorumlulukları, baba-oğul ve anne arasındaki ilişkilerin düzenlenmesi olmak üzere çok sayıdaki değere yönelik türlü mesajların vurgu-lanmasında araç olarak kullanıldığı görülmektedir. Bir baba olarak oğluyla bağlarını gerektiği kadar güçlü biçimde kuramadığı anlaşılan, kırk namerdin iftiralarına kanarak onu öldürmeye kasteden, anlatıda Boğaç tarafından “aklı şaşmış bilinci yitmiş koca baba” şeklinde tanımlanan Dirse Han, Oğuz toplumunda, taşıması gerektiği düşünülen tüm niteliklere sahip ideal bir kahraman olmasına rağmen, kendisine atılan iftiralar sonucunda ölümle burun buruna gelen Boğaç Han ve eserde oğlunu, aile birliğini ve toplumsal düzeni yeniden sağlamaya yönelik stratejileriyle ön plana çıkan “Han Kızı”nın mücadelelerini merkeze alan anlatı kurgusunun, barındırdığı psikomitolojik unsurlar bakımından da üzerinde dikkatle durulması gereken niteliklere sahip olduğu görülmektedir. Anlatmanın “bilinç”, “bilinçdışı” ve “bilinçaltı”na gönderme yapan unsurlarla donatılmış kurgusunda, Oedipus karmaşası olarak bilinen mitolojik ve psikolojik olguya da “yalan” ve “iftira” söylemleriyle, belirli mesajları vurgulamak üzere, bilinçli bir şekilde yer verildiği anlaşılmakta, anlatmanın başlıca bu özellikleriyle psikomitolojik temellerinin belirgin olduğu dikkati çekmektedir. Çalışma, söz konusu temellere odaklanmaktadır

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut Kitabı, Dirse Han Oğlu Boğaç Han, psikomitoloji, yalan, iftira

Kaynakça

• Abdulla, Kamal. Mitten Yazıya veya Gizli Dede Korkut. (Çev. Ali Duymaz). İstanbul: Ötüken, 2019.
• Akcan, Gizem. “Psikoloji Çerçevesinde Mitoloji Olgusunun İncelenmesi”. Mitoloji Araştırmaları. Ed. İbrahim Gümüş. İstanbul: Hiperyayın (2019): 47-72.
• ——, Gizem. “Psikomitoloji”. Mitoloji Araştırmaları III. İbrahim Gümüş (Ed.). Çanakkale: Paradigma Akademi (2021): 3-16.
• Akkoyun Koç, Tuğba. Dede Korkut Hikâyeleri’nin Söylem Çözümlemesi ve Kültürel Kimlik Ögeleri. Bayburt: Bayburt Üniversitesi (2021).
• Akmaz, Gökhan. “Gaṇeşa, Oedipus ve Sinhabahu Hint, Yunan ve Sri Lanka Mitolojilerinde Ödipal Kompleks Örneklemeleri”. Dokuz Eylül Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 4 (2017): 43-55.
• Akmaz, Gökhan. Mitoloji ve Cinsiyet: Hint ve Yunan Mitolojilerinde Ataerkil Dönüşüm. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi (2019).
• Akpınar, Şerife. “Divan Şiirinin Söz Varlığında Yalan”. Journal of Turkish Studies 9 (2014): 43-43.
• Arminjon, Mathieu. “Is Psychoanalysis a Folk Psychology?”. Frontiers in Psychology, 22/4 (2013):1-9.
• Arvas, Abdulselam. “Kitab-ı Dedem Korkut’un İzahlı Bibliyografyası Üzerine Bir Deneme”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi 11/34 (2023):529-547.
• Baştürk, Efe. “Deli Dumrul Mitosu Bağlamında Türk-İslam Özneliğinin Psiko-Mitolojik Çözümlenmesi”. Bilig 89 (2019):29-54.
• Bekki, Salahaddin. Dedem Korkut Kitabı Bibliyografyası Üzerine Bir Deneme (Türkiye’deki Yayınlar 1916-2013), Ankara: Berikan Yayınevi, 2015.
• Boyer, L. Bryce. “Psychoanalysis, Folklore And Processes of Socialization”. Annual Meeting of The American Psychoanalytic Association Scientıfıc Proceedings, Baltimore (1976):235-252.
• ——, L. Bryce. “Mythology, Folklore and Psychoanalysis”. Segal, Robert A. (Ed.) Psychology and Myth. New York-Londra: Garland (1996), 25-32.
• Cambray, Joe. “Psycho-mythology: A New Modality for Psychological Transformation?”. Psychological Perspectives, 17/2 (1986): 254-258
• Carroll, Michael P. “Folklore and Psychoanalysis: Another Look at ‘The Boyfriend’s Death’. ”. Boyer, L. Bryce vd. (Eds). The Psychoanalytic Study of Society, 18: Essays in Honor of Alan Dundes, Londra: Routledge (1993), 67-80.
• ——, Michael P. “Folklore and Psychoanalysis: The Swallowing Monster and Open‐Brains Allomotifs in Plains Indian Mythology”. Ethos: Journal of the Society for Psychological Anthropology, 20/3 (1992):289-303.
• Cheney, Clarence O. “The Psychology of Mythology”. Segal, Robert A. (Ed.) Psychology and Myth. New York-Londra: Garland (1996), 128-140.
• Çağlayan Mazanoğlu, Emine Seda. “ ‘Altın Çağ Geçmişte Değil, Gelecekte’: Folklor İncelemesinde Alan Dundes Yaklaşımları”. Millî Folklor 17 (2022):25-36
• Çağrıcı, Mustafa. “İftira”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 21). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı (2000), 522-523
• ——, Mustafa. “Yalan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C.43). İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı, (2013), 297-300.
• Çetinkaya, Gülnaz. Dede Korkut Hikâyelerinde Semboller. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi (2015).
• Çobanoğlu, Sacide. “Halkbilimsel Açıdan Türk Dünyası Sosyokültürel Bağlamında Etik ve Metaetik”. Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 5 (2020):147-168.
• ——, Sacide. “Halkbilimsel Bakış Açısı ve Disiplinlerarası Bir Yaklaşımla Halkbilimi Etik ve Metaetik İlişkisi”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi 9 (2021):402-418.
• ——, Sacide. “Halkbilimsel Metaetik Kuram ve Bir İdeoloji Olarak Dede Korkut Kitabı’nın ‘Verdiği Sözü Tutmamak Olumsuz Etik Değeri’ Bağlamında Metaetiksel Çözümlemesi”. Motif Akademi 5/37 (2022):54-71. de Carvalho Neto, Paulo. Folklore and Psychoanalytic. (Çev. J. M. P. Wilson). Florida: University of Miami (1972).
• Dundes, Alan. “Projection in Folklore: A Plea for Psychoanalytic Semiotics.” MLN, Comparative Literature, 91/6 (1976):1500-1533.
• ——, Alan. Parsing Through Customs: Essays by a Freudian Folklorist. Madison: University of Wisconsin (1987).
• ——, Alan. “The Psychoanalytic Study of Folklore”. Parsing Through Customs: Essays by a Freudian Folklorist. Madison: University of Wisconsin Press (1995), 3-45.
• ——, Alan. From Game to War and Other Psychoanalytic Essays on Folklore. Kentucky: The University Press of Kentucky (1997).
• ——, Alan. “Structuralism and Folklore”. Meaning of Folklore: The Analytical Essays of Alan Dundes. Simon J. Bronner (Ed.). Logan: Utah State University (2007), 126-144.
• Duymaz, Ali. Kolca Kopuzdan Kılca Kaleme Dede Korkut Araştırmaları. İstanbul: Ötüken (2020).
• Edmunds, Lowell. “The Cults and the Legend of Oedipus”. Harvard Studies in Classical Philology 85 (1981):221-238.
• ——, Lowell ve Richard Ingber. “Psychoanalytical Writings on the Oedipus Legend: A Bibliography”. American Imago 34/4 (1977):374-386.
• ——, Lowell ve Alan Dundes (Eds). Oedipus. A Folklore Casebook. Madison: The University of Wisconsin (1995).
• Ekici, Metin. “Dirse Han Oğlu Boğaç Han Anlatmasında Bireysellik ve Toplumsal Bütünlük”. Millî Folklor 52 (2001): 50-59.
• Erdal, Tuğçe. “Dede Korkut Kitabı’nda Yalan ve Aldatma Kavramları”. Millî Folklor 109 (2016):83-106.
• Erdoğan, Meryem. Dede Korkut Hikâyelerinin Jung’un Arketipler ve Psikolojik Tipler Kuramı Bağlamında İncelenmesi. Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi (2020).
• Fine, Gary A. “Evaluating Psychoanalytic Folklore: Are Freudians Ever Right?”. New York Folklore X/1-2 (1984):5-20.
• Freud, Sigmund. Totem and Taboo. Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud. Londra: Hogarth (1912).
• ——, Sigmund. The Interpretation Of Dreams. (Çev. A. A. Brill). New York: The Macmillan, 1913.
• ——, Sigmund. The Basic Writings of Sigmund Freud. Three Contributions to the Theory of Sex. (C. 3, ss. 553-629), New York: The Modern Library (1938).
• ——, Sigmund. “Freud on Oedipus”. Edmunds, Lowell ve Alan Dundes (Eds.). Oedipus. A Folklore Case-book. Madison: The University of Wisconsin Press (1995), 174-178.
• ——, Sigmund. Totem ve Tabu. (Çev. Cenap Karakaya). İstanbul: Kabalcı, 2017.
• Géza, Róheim ve Dundes, Alan. Fire in the Dragon and Other Psychoanalytic Essays on Folklore. Prince-ton: Princeton University Press, 1992.
• Gök, Bilge ve Sağlam, Abdulkadir. “Dede Korkut Hikayêlerinin Metinlerarası Anlayışla İncelenmesi”. TEKE Dergisi 11 (2022):554-572.
• Gürel, Emet ve Muter, Canan, “Psikomitolojik Terimler: Psikoloji Literatüründe Mitolojinin Kullanılması”. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 1/7 (2007):537-569.
• Jones, Ernest. “Psychoanalysis and Folklore.” Alan Dundes (Ed.). The Study of Folklore. New Jersey: Prentice-Hall, (1965), 88-103.
• Karabaş, Seyfi, Dede Korkut'ta Renkler. İstanbul: Yapı Kredi (1996).
• Karadağ, B. Merve. “Kohlberg’in Ahlak Gelişimi Teorisine Göre Dede Korkut’un Yigenek’i”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 61 (2021): 205-220.
• Kayabaşı, Onur Alp. “Türk Destanlarında Baba-Oğul Çatışması”. Turkish Studies, 11/4 (2016):505-516.
• Kazan Nas, Şevkiye ve Hatice Köşger. “Dil Yarası, Yüz Karası: Klasik Türk Şiirinde İftira”. Littera Turca 7/4 (2021):1376-1402.
• Khan, Farhain. “The Concept of Folklore: An Overview of the Psychoanalytic Reading of Folklores”. International Journal of English Literature and Social Sciences 3/6 (2018):1059-1061.
• Krappe, Alexander H. “Is the Legend of Oedipus a Folktale?” Lowell Edmunds ve Alan Dundes (Eds). Oedipus. A Folklore Casebook. Madison: The University of Wisconsin Press (1995), 122-132.
• La Barre, Weston. “Folklore and Psychology”. Segal, Robert A. (Ed.) Psychology and Myth. New York-London: Garland (1996), 246-254.
• Lebovici, Serge. “The Origins and Development of the Oedipus Complex”. The International Journal of Psycho-Analysis, 63 (1982):201-215.
• Meletinskii, E. M. “The Incest Archetype in the Folklore Tradition. (Especially in the Heroic Myth)”. Soviet Anthropology and Archeology, 26/1 (1987):21-29.
• Merkur, Dan. Psychoanalytic Approaches to Myth. Freud and the Freudians. New York-Londra: Routled-ge, (2005).
• Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), C. I. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1993.
• Özçelik, Sadettin. Dede Korkut -Dresden Nüshası- Metin, Dizin. (II. Cilt) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016.
• Özyıldırım, İlker. “Oedipus’un Öyküsünün Oedipal Kompleksin biçimlenişi Çerçevesinde Yeniden Değerlendirilmesi ve Açımsanması”. M. Bilgin Saydam ve Hakan Kızıltan (Ed.) Psikomitoloji. İnsanı Öykülerinde Aramak-1, İstanbul: İthaki (4. Baskı), (2018), 66-97.
• Pehlivan, Gürol. Dede Korkut Kitabı’nda Yapı, İdeoloji ve Yaratım. İstanbul: Ötüken, 2015.
• Propp, Vladimir. “Oedipus in the Light of Folklore”. Lowell Edmunds ve Alan Dundes (Eds). Oedipus. A Folklore Casebook. Madison: The University of Wisconsin Press (1995), 76-121.
• Rzasoy, Seyfeddin. “Oğuz Mitolojisinde Kaos ve Onun Deli Paradigmaları.” Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 24 (2012):169-180.
• Samsakçı, Mehmet. “Sanat-Edebiyatta ‘Yalan’ın Yeri ve Değeri Üzerine.” Yeni Türk Edebiyatı Araştırmaları 14 (2015): 91-109.
• Saydam, M. Bilgin. Deli Dumrul’un Bilinci. “Türk-İslam Ruhu” Üzerine Bir Kültür Psikolojisi Denemesi. İstanbul: Metis, 2011.
• ——, M. Bilgin. Arafdalıklar. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2017.
• ——, M. Bilgin. Oidipus. Psikomitoloji: Sosyokültürel Açılımlar. İstanbul: YKY, 2023.
• ——, M. Bilgin ve Kızıltan, Hakan (Ed.). Psikomitoloji. İnsanı Öykülerinde Aramak-1. İstanbul: İthaki (4. Baskı), (2018).
• ——, M. Bilgin ve Kızıltan, Hakan (Ed.). Psikomitoloji. İnsanı Öykülerinde Aramak-2. İstanbul: İthaki (2. Baskı), (2021).
• Segal, Robert A. Myth: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University (2004).
• Sels, Nadia. “Myth, Mind and Metaphor: On the Relation of Mythology and Psychoanalysis.” S (MAAST-RICHT) 4 (2011):56-70.
• Sheleff, L. Shaskolsky. “Beyond the Oedipus Complex: A Perspective on the Myth and Reality of Generational Conflict” Theory and Society, 3/1 (1976):1-44.
• Teyek, Süleyman. Kitâb-ı Dede Korkut’ta Diplomatik Lisân: Halkbilimi Bakımından Bir Anlam İncelemesi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi (2013).
• Topcu, Mümin. “Basat’ın Tepegöz’ü Öldürdüğü” Hikâyeyi Psikanalitik Yaklaşımla Okuma”. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 18/69 (2019): 354-372.
• Türkmen, Fikret ve Pehlivan, Gürol. Korkut Bitig. Dünyada Dede Korkut Araştırmaları. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2021.
• Tüzünoğlu, Melida. “Lacan’da Anne ve Oğul’un Baba ve Oğula Dönüşmesi”. Mithat Alam Film Merkezi Söyleşi, Panel ve Sunum Yıllığı 2004. (Erişim: https://docplayer.biz.tr/9570179-Lacan-da-anne-ve-ogul-un-baba-ve-ogul-a-donusmesi.html), (22 Ocak 2023).
• Uçar Özsoy, Selin ve Gençöz, Faruk. “Psikanalizde Bilinçdışı”. T. Gençöz (Ed.) Lacanyen Psikanaliz. Ankara: Türkiye Klinikleri (2019), 41-46.
• Uyanık, Seda. “Dede Korkut Anlatmalarında Metinlerarası Söylem”. Millî Folklor 83 (2009):30-40.
• Wax, Murray L. “Malinowski, Freud and Oedipus. International Review of Psycho-Analysis”. 17/1 (1990):47–60.
• Yurtsever, Derya. Feminist Kuramlar Bağlamında Dede Korkut Kitabı’nda Kadın. Aksaray Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi (2019).
• URL-1: https://sozluk.gov.tr/ (28 Aralık 2022).