Kazak Misafirperverliği: Ülüş, Misafir Ağırlama ve Tabak Kültürü

Yıl 2020, Cilt: 16 Sayı: 126, 198 - 209, 24.06.2020

Hikmet Demirci , Şınaray Bürkütbayeva

Öz

Türk misafirperverliği ve sofra kültürü, tarihî süreç boyunca şekillenerek nesilden nesle aktarılan paylaşma ve bölüşme geleneğinin maddi ve somut karşılığıdır. Türk misafirperverliğinin geleneksel özelliklerini günümüze taşıyan Kazak kültüründe misafir (konak) çeşitleri ve özellikleri, misafirlere sunulan ikramlar (tabaklar), kadim Türk kültüründeki ülüş kavramı ile bağlantısını göstermektedir. İkramların adlandırılması ve sunum şekilleri, ikramlardaki hayvan uzuvlarının kültürel anlamı, uzuvlarla ilgili efsaneler ve inanışlar bu makalenin konusunu oluşturmaktadır. Kazak toplumunda misafir genel anlamıyla konak kelimesiyle karşılanmaktadır. Bu genel anlamın dışında, misafirlerin hangi günlerde (düğün, doğum vb.) ziyaretlerini gerçekleştirdikleri ve ziyaret amaçlarına göre (kutlama, akraba ziyareti vb.) konaklar farklı adlar almaktadır. Türk kültüründe kurultay ve toy gibi toplantılarda kurulan sofralar ve bu sofralardaki ikramların paylaşım şekli ve miktarları da ülüş olarak adlandırılmıştır. Siyasi ve sosyal manada “kısmet, pay, hisse” anlamlarında kullanılan ülüş, günümüz Kazak toplumunda kişiye verilen pay, ikram ve hediye anlamlarına gelerek toplumsal statünün ve değerin bir göstergesi olmuştur. Kazak kültüründe tabaklardaki ikramların (et ve kemik paylarının) adı duyulduğunda, söz konusu tabağın kimlere nasıl sunulacağının bilinmesinin nedeni, kurallarla (töre) belirlenmesinden kaynaklanmaktadır. Kazaklarda misafir ağırlama kültürü ve ikramlar, halk arasında yaşatılsa da yazıya geçirilmemiş ve kültürdeki işlevi tanımlanmamıştır. Bu sebeple çalışmanın amacı, Kazakların misafir ağırlama kültürünün, misafirperverlik anlayışının sosyal hayatta uygulama sistemini ve içeriğini ortaya koymaktır. Makalede maddi kültürden (tabak çeşitleri) yola çıkılarak ülüş/pay, misafir ağırlama şekilleri ve geleneğinin yorumlanmasında betimleyici yöntem kullanıldı. Betimleyici yönteminin temeli, bir kültür unsurunun ortaya çıkışı, kendi kültürü içinde anlamlandırılması ve kullanım alanlarıdır. Çalışmada, tabak çeşitlerinin tanımlanmasında yazılı kaynakların azlığı sebebiyle Kazaklar ile gerçekleştirilen yarı-yapılandırılmış görüşmelerden faydalanıldı. Kültür tarihi araştırmalarında ülüş meselesi, daha önce yapılan çalışmalarda kelime manasıyla işlenirken bu makalede, ülüşün kavram alanı ile misafir ağırlama ve ikramlarından yola çıkılarak varlığı tartışıldı. Ülüş, misafir kültürünün anlamlandırılmasında bir araç olarak kullanıldı. Bunun yanı sıra, Kazakların misafir ağırlama kültürü, bu ağırlamanın nasıl gerçekleştiği ve hayvanın çeşitli uzuvlarının kimlere ikram edildiği ve anlamı, her bir tabağın hazırlanış şekli ve içindekiler toplumsal ilişkiler bağlamında değerlendirildi. Kazak halk efsanelerindeki hayvan uzuvlarının yeri ve anlamına değinilerek gelecek kuşaklara kültürel miras aktarımının nasıl gerçekleştirildiği tespit edilmeye çalışıldı. Makalenin sonucunda, günümüzde Kazaklarda sofra ve misafir ağırlama kültüründen yola çıkılarak ülüşün tabak çeşitlerinin hâlen varlığını devam ettirdiği ve bu tabak çeşitlerinin, payların dağılımında önemli yeri sahip ve toplumsal ilişkileri düzenleyen, toplumsal statüleri belirleyen bir unsur olduğu görüldü. Kazaklarda, misafirperverlik ve misafirlere sunulan tabakların belli bir töre ve yasaya göre uygulanırken sonraki devirlerde tabak sunumunun sosyokültürel bir değişim ile gelenek hâlini aldığı tespit edildi.

Anahtar Kelimeler

Kazak, kültür, ülüş, misafir (konak), tabak

Kaynakça

• Argınbayev, Halel. A. Kazak Otbası. Almatı: Kaynar, 1996.Aubakirova, Laylim. “Kazaktın Tabak Tartu Desturi, Onın Turleri Kandai? Mani, Magynasi Nede?”, (2 Mart 2018), 22.07.2019. <https://informburo.kz/kaz/azaty-taba-tartu-dstr-ony-trler-ansha-mn-maynasy-nede.html>Babalar Sözü. 75-cilt, Hazırlayanlar: Kaskabasov S., Cahan D. Astana, ‘Foliant’ Basımevi, 2011.Bopayuly, Bolat. Kazak Kadesi. –Almaty «Liter – М» 2015.Cusipova, B.C. Kazak Halkının Salt-Dastürleri. Almaty «Köşpendiler», 2013.Divitçioğlu, Sencer. Oğuz’dan Selçuklu’ya, İmge Kitabevi, Ankara, 2005.Doğan, C. “Kazak Türklerinde Konukseverlik ve Konuk Ağırlama”, Sosyoloji Konferansları Dergisi, Sayı 36, 2007, 27-44.Ergaliyev J. ve N. Şakuzadanlı. Kazak Kültürü, Almatı, 2000.Kamalaşuly, Bikumar. Kazaktın bayırgı baspanaları, uy – cihazları, ulttık kiyim – keşek, ıdıs – ayak, as-susın, tamak-tagamdarına katıstı salt-dastürleri. – Almaty «Öner» 2006.İbadullayeva, Z. Bala terbiyesine katıstı keybir salt-dastürler. “Kazak Tarihi” Dergisi, №5. 2007. İbadullayeva, Z., Suyek cane onın etnografiyalık mani. Kazak Kızdar Memlekettik Universitetinin “Habarşı” Dergisi. № 2, Kogamdık Gılımdar Seriyası, 2010. İnan, Abdulkadir. “Orun” ve “Ülüş” Meselesi, Makaleler ve İncelemeler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987, 241-254. Kafesoğlu, İbrahim. Türk Milli Kültürü, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2003.Orazaliyev, H. Kazak Halkının Salt Dasturleri, Çimkent, 1996.Ögel, Bahaeddin Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme Çağları, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 2001.Özgüdenli, Osman (2012). “Ülüş”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012, 297-298.Poisson, Jean- Michel (2017). “Medieval Archaeology and the history of material Culture: Forty Years Later”, Palenthnologie, Archeologie et Sciences Humanies, p.1-5, 28.08.2019. https://journals.opened_t_on.org/palethnolog_e/332. Salt-Destur söyleydi. Otbası hrestomatiyası. Hazırlayanlar: S. Kerimbay, B. Bopayuly, M. Tölegen, A. Nabİ, Almatı: Orhon Basımevi, 2014.Tilemisov, H., Kazaktın Ulttık Tagamdarı, Almatı: Kaynar, 1995., 84-85.Tolıbayev, Kurmanbay. Babadan kalgan bar baylık. –Almaty «Kazakistan» 2000.Kaynak kişiler:Gülistan, Kasımbayeva, Almatı, Matematik Öğretmeni, 59 yaşında.Mariya Kasımhankızı, Aktöbe- Novorossiysk, Ev Hanımı, 72 yaşında.