Anadolu Kültüründe Damga/Tamga/Dövme: Mardin Örneği

Yıl 2020, Cilt: 16 Sayı: 126, 153 - 174, 24.06.2020

Hacer Nurgül Begiç

Öz

Eski çağlarda yaşayan insan toplulukları bir nesnenin veya canlının kendilerine ait olduğunu belirlemek için çeşitli işaretler kullanmışlardır. Bu işareti basmaya yarayan araca Damga (Tamga) denilmektedir. Damga, bir işaretin bir soya, bir boya veya bir kişiye ait olduğunu anlamak için çeşitli şekillerde ifade edilmesidir. Bu şekiller yontarak, kazıyarak, keserek, boyayarak, yakarak veya döverek yapılır. Anadolu kültüründe damga geniş bir coğrafyada kullanılmıştır. Eski çağlardan günümüze damga Türk kültüründe var olmuş pratiklerdendir. Damga Türk topluluklarında “tamga/damga” olarak adlandırılmıştır. Türk boylarının ve bu boylar içinde yer alan oymakların damgaları ilgi çekici birer işaret veya simge albümü olup, her biri ayrı bir özellik ve anlam taşımaktadır. Türkler damgayı hayvan, eşya ve bayrak üzerine uygulamışlardır. Türk oymaklarında “el ile yapılan motif” anlamına gelen “tamga”, “tamka” ve “damga” olarak ifade edilen kelimeler günümüzde şahıs imzası ve mührü olmasının yanı sıra kamu maliyesi alanında (damga resmi, damga pulu) vergi manasında da kullanılmaktadır. Dövme; is, çivit, öt, kız çocuğu doğurmuş anne sütü, mürekkep, likit, çinko-karbon, nadiren de olsa kullanılan koyun ve inek sütü ile elde edilen karışımın deri altına iğneler ile işlenmesine denir. Dövme, nazardan korunma, tılsım, bereket gibi inanç amaçlı beklentilerin yanında bir topluluğa aidiyet ve güzellik için de yapılmıştır. Anadolu coğrafyasında yaşayan bazı topluluklarda bir geleneğin simgesi hâline gelen dövme o topluluğun dikkat çeken bir işaretidir. Yapılan dövmeler kişilerin bir inanca dayanan bağlılığının, bir gruba olan aidiyetinin veya sosyal kimlik ifadelerinin dışa vuran işaretleridir. Dövme, aşiret ve tarikat gibi kişinin bağlı bulunduğu inanç veya etnik topluluğu belirtmek amacıyla da kullanılmıştır. Türk dilinin en eski yazılı belgeleri olan Orhun Yazıtları’ndaki alfabeyi oluşturan işaretler ve şekiller günümüz maddî kültür ürünlerindeki semboller ile benzer özellikler göstermektedir. Elde edilen sonuçlarda Orhun Yazıtları başta olmak üzere, Özgün Turfan Yazmaları, Uyuk Arjan Yazıtları’ndaki işaretler ile Çağatay ve Nogay Türklerine ait paralar üzerindeki şekiller ve Göbeklitepe tapınaklarındaki dikili taşlar üzerindeki sembollerin Mardin yöresinde yapılan dövmelerdeki bazı işaretlerle benzeştiği görülmüştür. Çalışmada, Anadolu'nun unutulmaya yüz tutmuş bir geleneği olan dövme/damga uygulamalarındaki motifleri araştırılmıştır. Türk tarihine ışık tutan Orhun Yazıtları’nda, Özgün Turfan Yazmaları’nda ve Uyuk Arjan Yazıtları’nda bulunan işaretler ile Mardin yöresinde yapılan damgalardaki işaret, şekil, motif ve simgelerdeki benzerliklerin tespiti amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk boyları, Damga, Dövme, Mardin, Anadolu kültürü

Kaynakça

• Altuncu, A., 2014. Sümerlerde Tanrı anlayışı ve tanrılar Panteonu, Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 4- Sayı 7, s 118-142
• Alyılmaz, C., 2002. Gobi Çölünde ve Altay Dağlarında Kaya Üstü Tasvirler, Yeni Türkiye Dergisi, S. 46 (Türkoloji ve Türk Tarihi Araştırmaları Özel S.sı IV), Ankara, s. 613-615.
• Andaç, Şahin, Ö. 2007. Gaziantep’te Yaşayan Barak Türkmenleri’nin İnanç, Adet ve Geleneklerinin Dinler Tarihi Açısından Değerlendirilmesi. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. Kayseri.
• Arat, K.R., 1979. Kutadgu Bilin III,. İndeks, hazırlayan. K. Eraslan. Ü.F. Sertkaya. N. Yüce. TKAE, İstanbul.
• Başgelen, N., 2015. “Nevali Çori/ Veba Vadisi’nden Göbekli Tepe’nin Dilek Ağacına: Klaus Schmidt”. Aktüel Arkeoloji Dergisi 46 (2015): 30-37.
• Berkmen, H. 2019. Ötzi’nin Dövmeleri, Kadim Diller ve Yazılar Yazı: 81, http://www.halukberkmen.net/pdf/328.pdf (Erişim 6 Mart, 2019).
• Bilgili, N. (2014). “Türklerin Kozmik Sembolleri Tamgalar”, 1. Baskı, Hermes Yayınları, İstanbul.
• Bulut, Faik. 2002. “Dövme”, Atlas Dergisi, Sayı 113, Ağustos, s. 36-54.
• Challaye, F. Dinler Tarihi, Çeviri Samih Tiryakioğlu, Varlık Yayınları, sayı, 163. İstanbul.
• Bozkurt, G. (1981). "Eski Hukuk Sistemlerinde Kölelik", Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 38/1-4, ss. 65-106.
• Cirlot, J.A., 1971. A Dictionary of Symbols, translated by Jack Sage (London: Routledge & Kegan Paul Publisher, 123.
• Çağlayandereli, M., Göker, H., 2016. Anadolu Dövme Sanatı; Tunceli ili örneği, Journal of Human Sciences, 13(2), s.2545-2562. doi:10.14687/jhs.v13i2.3827.
• Çetin, N., (2015). Güneydoğuda Dövme Kültürü, http://www.anadoludergisi.com /guneydoguda-dovme-kulturu/ (Erişim, 10 Mart, 2019).
• Çoruhlu, Y. 2015. "Tendeki Desen Dövme", National Geographic Türkiye, İstanbul, ss. 32-53
• Dilçin, C. (1983). "dağ", "dağlama", "dövün", "döğün", "döğme", "tamga" maddeleri", Yeni Tarama Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, Ankara, ss. 60-201.
• Diyarbekirli, Nejat. 1972. Hun Sanatı, Milli Eğitim Bakanlığı Kültür Yayınları. İstanbul.
• Durmuş, İ. (2012). "Türk Kültür Çevresinde Dağlama Geleneği", Millî Folklor 95/ 24, ss.114-121.
• Durmuş, İ. 1983. İskitler (Sakalar), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları Ankara.
• Etli, Ö.B., 2015. Göbeklitepe Şamanları ve ürettikleri kozmik semboller, , www.academia.edu, (Erişim 15.Mayıs, 2019).
• Etli, Ö.B., 2016. Göbeklitepe ve Maya Kozmolojileri arasında benzerlikler, (https://www.altayli.net/gobeklitepe-ve-maya-kozmolojileri-arasinda-benzerlikler.html) (Erişim 15. Mayıs 2019).
• Emel, E. 2006. Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
• Fırat, M., 2017. Kaybolan İzler - Güneydoğu’da Geleneksel Dövme ya da Dek ve Dak, YKY yayınları, İstanbul, s. 168.
• Frahm, E. (2010). "Reading the Tablet, the Exta, and the Body: The Herme- neutics of Cuneiform Signs in Babylonian and Assyrian Text Com- mentaries and Divinatory Texts", Divination and interpretation of signs in the ancient World (ed. Amar Annus), The Oriental Institute of the University of Chicago Oriental Institute Seminars/ N. 6, Chicago, ss. 93-142.
• Gevaryahu, G. J. ve Ka'aka K. (2010). "Tattooing Or Branding?", Jewish Bible Quar-terly (Leviticus 19: 28) , N. 38/1, ss.13-21.
• Görgünay Kırzıoğlu, N. (2001). Altaylar'dan Tunaboyu'na Türk Dünyası'nda Ortak YanıĢlar (Motifler), Kültür Bakanlığı Yayınları Ankara 2001.
• Gülensoy, T. (1989). Orhun'dan Anadolu'ya Türk Damgaları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay., İstanbul.
• Halaçoğlu, Y. 1993. Damga. Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi, cilt 8. s. 454-455.
• Hazar, M 2007, Mardin, Kızıltepe-Bozhöyük Yöresinde Beden İşaretleri, Diyarbakır ve Makalelerle Mardin Cilt III, Mardin Valiliği, İstanbul: İmak Ofset, s:347-365.
• İnan, A., 2010. Türk Destanlarına Genel Bir Bakış, s. 189-206.
• İslam Ansiklopedisi, Cilt 9, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Kalafat, Y., 2012. Anadolu aşiretlerinde mitolojik bulgular, Berikan Yayınevi, Ankara, s. 329.
• Kaşgarlı Mahmud (1998), Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I, Cilt I, (4. baskı), (Çeviren: Besim Atalay), Ankara: TDK yayınları, s. 55-58.
• Kaşgarlı Mahmud. (2007). Divan-ü Lugat-it Türk, (çev. Serap Tuba Yurteser ve Seçkin Erdi). Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
• Kaştan, Y., ve Kaştan Y., 2009. Antalya Yöresi Yörüklerinde Av, Online Thematic Journal of Turkic Studies. s. 413-433.
• Kavrakoğlu, F., 2017. Dövme – Tendeki Nakış 4, https://kavrakoglu.com/dovme-tendeki-nakis-4 (Erişim, 7 Mart 2019).
• Kazan, S., 2015. Sümerler Mitoloji ve Din, http://www.medeniyetufku.com/sumerler-mitoloji-ve-din-bolum6/ (Erişim 29 Mayıs, 2019).
• Kurnaz, S., 2009. Mardin Midyat’daki Süryanilerin Halkoyunları ve Oyun Müzikleri, İstanbul Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Müziği Anasanat Dalı, Yüksek Lisans Tezi, s.113-114. İstanbul.
• Kurt, A.O., ve Göler, M.E., 2017. Anadolu’da İlk Tapınak: Göbeklitepe, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, Cilt 21, Sayı 2, s. 1107 – 1138.
• Levi-Strauss, C. (1963). Structural Antropology, Translated from the French by Claire Jacobson & Brooke Grundfest Schoepf, Basic Books Inc., Publishers, New York. (2012). Yapısal Antropoloji, (Fransızcadan çev.: Adnan Kahiloğulları), İmge Kitabevi, Ankara.
• Mert, O. 2007. Kemaliye’de Eski Türk İzleri: Dilli Vadisindeki Petroglif ve Damgalar. Atatürk Üniversitesi . Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 34 Erzurum. S. 233-254.
• Mert, O. 2008. Öngöt Mezar Külliyesi Ve Külliyede Bulunan Damgalar, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 36, Erzurum, s. 281-305.
• Öncül, K. 2012, Kültürümüzde Dövme Geleneği, Kars: Kafkas Üniversitesi Türk Halk Bilimi Uygulama ve Araştırma Yayınları, Kars, s:3-14.
• Özcan, S., 2014. Bilim ve Teknik Dergisi Göbekli Tepe Eki, Sayı 560.
• Samadelli, M., Melis, M., Miccoli, M., Vigl, E.E., Zink, A.R. 2015. Complete mapping of the tattoos of the 5300-year-old Tyrolean Iceman. Journal of Cultural Heritage 16 (2015) 753–758.
• Schmidt K,. 2007. Göbekli Tepe En Eski Tapınağı Yapanlar. trc. Rüstem Aslan. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2007.
• Schmidt, K., 2010. Göbekli Tepe – the Stone Age Sanctuaries. New results of ongoing excavations with a special focus on sculptures and high reliefs. DO: 10.4312\dp.37.21.
• Documenta Praehistorica XXXVII. pp. 239-257.
• Serdaroğlu, F. 2007. Dövme Sanatı (İnsan Derisine Atılan İmza). Kendi yayını.
• Sweatman, M.B, Tsikritsis, D., 2017. Göbekli tepe’deki semboller astronomik anlamlar mı taşıyor?. Aktüel Arkeoloji Dergisi, (https://www.aktuelarkeoloji.com.tr/gobekli-tepedeki-semboller-astronomik-anlamlar-mi-tasiyor) (Erişim 15 Nisan 2019).
• Uğur Çerikan, F. ve Alanko, M.R., 2016. Dövme’nin çeşitli dillerdeki etimolojisi ve kısa tarihçesi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 25(1), s. 166-193. Yalgın, A.R, 1943. Anadolu’da Türk Damğaları. Uludağ’dan Toroslar’a, Bursa, s. 47.
• Türkmen, F., 2013. Kök-Türk Abidelerinde Milli Kimlik Hassasiyeti, Millî Folklor, yıl, 25, Sayı 97 s. 31-38. TDK, 2019. Türk Dil Kurumu sözlükleri, (www.tdk.gov.tr) (Erişim, 09 Aralık 2019).
• Yenipınar, U., ve Tunç, M.S. 2013. Güneydoğu Anadolu Geleneksel Dövme Sanatı Beden Yazıtları, Editor, (Yenipınar, U), Etki Yayınları: 482, İzmir, s. 282.