Halk İnanışlarına Dayalı Halk Hekimliğinin Tarihî Türkçe Tıp Metinlerindeki (16.-17. Yüzyıl) İzleri

Yıl 2020, Cilt: 16 Sayı: 128, 206 - 217, 18.12.2020

Namık Aslan , Meryem Arslan

Öz

Dünya tıp tarihine bakıldığında tedavilerin kaynağının, akıl ve mantık yoluyla hazırlanan ilaçlar ile inanış temelli yapılan uygulamalara dayandığı görülmektedir. Modern tıbba kadar süregelen ve modern tıbbın yanında da varlığını bazen açıktan bazen de gizliden sürdürmeye devam eden inanış temelli tedavilere halk hekimliği ve bu yolla yapılan ilaçlara da halk ilaçları denilmiştir. Çalışma kapsamında tıp eğitimi almış hekimlerin, kimi hastalıkların tedavisinde başvurdukları alternatif tedavi yöntemleri üzerinde durulmuş, halk hekimliği uygula-malarının modern tedavi yöntemleri ile bir arada kullanılışı ele alınmıştır. Bu amaçla 16. ve 17. yüzyıllar ara-sında yazılmış ve üzerinde lisansüstü çalışma yapılmış yedi Türkçe tıp metninde (Ecza-i Lokman Hekim, Envâ-ı Emrâz, İlm-i Tıbb, Kitab-ı Tercüme-i Tezkire-i Dâvûd Fi İlmü’t-Tıbb, Mecma’ü’l–Mücerrebât, Şifaü’l-Fuad Li-Hazret-i Sultan Murad, Tuhfetü’l- Erîbi’n- Nâfia Li’r-Rûhânî Ve’t-Tabîb) yer alan hekimlerin halk inanışları temelinde yapmış oldukları tedaviler ile uygulamalar belirlenmeye, sınıflandırılmaya ve değerlendirilmeye çalışılmıştır. Bu yüzyıl aralığının seçilme nedeni, bu dönemde yazılmış tıp metinlerinin halk inanışlarıyla tedaviler ve uygulamalar açısından incelenmemiş olduğunun görülmesidir. Çalışma sonucunda, halk inanışlarına yönelik tedavi ve uygulamaların, kolay doğum yapmak, düşük yapmak, düşükten korunmak, cinsellik, koruyucu hekimlik, çocukların bir an önce konuşması, bebeğin cinsiyetini belirleme, delilik ve sara gibi hastalık ve durumlarda yoğunlaştığı görülmüştür. Bunun yanında nadir de olsa yoğun bakımda ve uzun süre yatalak olan hastaların yaşayıp yaşamayacağına yönelik halk inanışlarının bulunduğu da belirlenmiştir. Tıp metinlerinde halk inanışı temelli tedavilerde, şifalı dualardan, sihirden, giyim-kuşam malzemelerinden, hayvan ve bitkilerden yararlanıldığı tespit edilmiştir. Sihirlerin ise birleştirmek veya ayırmak amacıyla yapıldığı gözlenmiştir. Bununla birlikte bu büyüleri bilen hekimler ayırmak amaçlı yapılan büyülerin iyi olmadığını ve mümkün olduğunca bundan uzak durulması gerektiğini tavsiye etmişlerdir. İncelemeye esas alınan tıp metinlerinde hastalıklar bağlamlı tedaviler dışında âşık olma, ürünlerin bereketlenmesi, insanlar arasında itibar görme, yürümekten ve çalışmaktan yorulmama, yoğun bakımda ve uzun süre yatalak olan hastaların yaşayıp yaşamayacağı gibi hususlarla ilgili halk inançlarına bağlı uygulamalar da bulunduğu belirlenmiştir. Bunların halk inanışları ile tedaviye dolaylı olarak girebileceği ve sağlığı ilgilendirebileceği düşünülmüştür. Çünkü insanlar arasında sevilip sayılma, çalışırken enerjisini koruma ve ürünlerin bereketli olması insanları mutlu ederek hastalığa yakalanmaktan kurtarabilir. Aksi takdirde kişiler hüzne ve üzüntüye bürünerek hastalığa yakalanabilirler. 16. ve 17. yüzyıl tıp metinlerinden belirlenen folklorik tıp uygulamalarına dayalı olarak elde edilen tespitlerin ve ulaşılan sonuçların, Türk halk inanışları, halk hekimliği yanında geleneksel Türk tıbbı ile ilgili yapılacak çalışmalara katkı sağlaması amaçlanmıştır. Yine Türk tıbbının gelişme aşamaları, Türk halk tıbbındaki millî ve alıntı ögelere yönelik kesin sonuçların belirlenebilmesi için de çalışmanın yüzyıl açısından da bir boşluğu doldurması ümit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tıp metinleri, Türk dili, Türkçe tıp metinleri, halk inançları, halk hekimliği

Kaynakça

• Alptekin, Ali Berat.“Türk Halk Hikâyelerinde Halk Hekimliği”. Millî Folklor 22 (2010): 5-19.
• Arslan, Meryem.Kitâb-ı Tercüme-i Tezkire-i Dâvûd Fì İlmi’t-Tıbb (Metin-Dizinler-Sözlük). Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Adana, 2014.
• Arslan, Meryem. “Vatikan Kütüphanesinde Türkçe Bir Tıp Metni: Eczā-yı Lokmān Ḥekīm”. TDAY Belleten67 (2019): 153-184.
• Baluken, Necla. Şifaü’l-Fuad Li-Hazret-i Sultan Murad (Zeynel Abidin Bin Halil) Giriş-İnceleme-Metin-Dizin. BingölÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Bingöl, 2016.
• Bayat, Ali Haydar. Tıp Tarihi. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi, 2016.
• Bişkin, Hacı Veli (2019). “Tarihî Tıp Metinleri Üzerine Lisansüstü Çalışmalar”. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi 2 (Nisan 2019): 1-14.
• Boratav, Pertev Naili. 100 Soruda Türk Folkloru, İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1984.
• Doğan, Şaban (2011). “XIV.-XV. Yüzyıl Türkçe Tıp Metinlerinde Halk Hekimliği İzleri”. Millî Folklor 23 (2011): 120-132.
• Ecza-i Lokman Hekim, https://digi.vatlib.it/
• Ertürk, Halil İbrahim. İlm-i Tıbb/Muhammed bin Hasan et-Tabîb: Dil İncelemesi-Metin-Dizin-Tıpkıbasım. Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Uşak, 2012.
• Gömeç, Saadettin (2003). “Eski Türk İnancı Üzerine Bir Özet”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi 21 (2003): 79-104.
• Kaplan, Melike. Geleneksel Tıbbın Yeniden Üretim Sürecinde Kadın – Ankara Kent Örneğinde Kuşaklar Arası Çalışma. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2008.
• Károly, László. “Türkçe Yazılmış İslam Tıp Eserlerindeki Şifalı Dualar”. haz. Nurettin Demir-Birsel Karakoç- Astrid Menz, Turcology and Linguistics-Eva Agnes Csato-Festschrift) Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara, (2014): 279-290.
• Kartal, Dursun. Ahmed Bin Bâlî – Mecma‛ü’l – Mücerrebât (Giriş-İnceleme [Söz Varlığı]-Metin-Dizin [116-166. Varaklar Arası]-Sözlük). Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bolu, 2016.
• Kaya, Elif. Enva-ı Emraz: İnceleme-Metin-Dizin. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale, 2009.
• Murad, Sibel. “Terceme-i Aynü'l-Hayat'ta Halk Hekimliğine Dair Bulgular”. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 4 (2014): 296-307.
• Muratoğlu, Murat. Ahmed Bin Bâlî – Mecma‛ü’l – Mücerrebât (Giriş-İnceleme [Söz Varlığı]-Metin-Dizin [166b-232a Varaklar Arası]-Sözlük). Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bolu, 2017.
• Örnek, Sedat Veyis. 100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane. Ankara: Bilge Su Yayınları, 2014.
• Ünver Özdoğan, Hande.Muhammed Bin Hasan İlm-i Tıbb (İnceleme-Metin-Dizin).Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2015.
• Sertkaya Osman Fikri. “Uygur Tıp Metinlerine Toplu Bir Bakış”.haz: Azize Aktaş Yasave Sevay Okay Atılgan Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, 4-7 Eylül 1989 Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, (1997): 349-359.
• Sunar, Nuşin. Ahmed Bin Bâlî – Mecma‛ü’l–Mücerrebât (Giriş-İnceleme [Söz Varlığı]-Metin-Dizin [1-115. Varaklar Arası]-Sözlük). Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bolu, 2014.
• Şar, Sevgi. “Anadolu’da Rastlanan Halk Hekimliği Uygulamalarına Genel Bir Bakış”. Türkiye Klinikleri Tıp Etiği-Hukuku-Tarihi Dergisi 13 (2005): 1163-1178.
• Tavukçu, Hilal. Geleneğin Yeniden Keşfi Bağlamında Halk Hekimliği (Ankara Kent Örneği). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2016.
• Tokat, Feyza. Tuhfetü’l-Erîbi’n-Nâfia Li’r-Rûhânî Ve’t-Tabîb. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Denizli, 2012.
• Turan, Şerafettin. Türk Kültür Tarihi. Ankara: Bilgi Yayınları, 1994.
• Türkdoğan, Orhan.Kültür ve Sağlık-Hastalık Sistemi.Ankara: MEB Yay.,1991.
• Yaylagül, Özen. Anadolu’da Yaşayan Halk Hekimliği Uygulamalarının Eski Ve Orta Türkçe Tıp Metinlerindeki Temelleri. Milli Folklor 26 (2014): 48-58.