Epik Anlatılarda Dönüştürücü Gücün Değişmesi: Kahramanlar ve Normlar

Yıl 2020, Cilt: 16 Sayı: 128, 41 - 47, 18.12.2020

Yılmaz Yeşil

Öz

Dede Korkut anlatılarının destandan hikâyeye geçişin izlerini taşıdığı sıklıkla dile getirilir. Ancak bu değişimin daha ziyade belirli kahramanlar ve bu kahramanların davranışları üzerinden gerçekleştiği bilinmektedir. Bu çalışma, Dede Korkut anlatılarındaki kahramanların arkaik destan niteliği taşıyan destan kahramanlarından farkını toplumsal normlar üzerinden göstermeyi hedeflemektedir. Dede Korkut anlatıları yazılışın tarihleri ile içerdikleri kültürel öğeler açısından karşılaştırıldıklarında barındırdıkları motifler noktasında oldukça yoğun masalsı formlar taşıdıklarını ifade etmek mümkündür. Bu yapısı itibarıyla yazıldıkları ya da istinsah edildikleri tarihlerde hitap ettikleri kültür coğrafyasının bu metinleri büyük oranda içselleştirerek kabul ettiklerini öngörmek gerekmektedir. Dolayısıyla kahramanların tarihsel kimliği ile metinlerin yazılış/istinsah tarihleri arasında sosyokültürel değişimin olmaması söz konusu değildir. Oğuz Kağan’ın dönüştürücü ve medeniyet inşa edici tavrından kurulan düzenin veya toplumsal yapının şekillendiği yeni kültür atmosferi içerisinde kahramana yüklenen ya da kahramandan beklenen davranış ve eylemler farklılık arz edecektir. Sosyal yapıda meydana gelen zihniyet değişimleri ve medeniyet dairesindeki farklılıklar çerçevesinde doğan bu yeni kahraman tipi ilerleyen süreçlerde bilinçaltındaki kolektif yapıyla örtüşerek yeni şartlara uyum sağlamış olacağından kahramanları bu açıdan değerlendirmek gerekmektedir. Destan metinlerine sosyal açıdan yapılacak bu yöndeki bakış açıları arkaik destanların, Türk milletinin ilk dönem ürünleri olduklarından devlet ve imparatorluk yapılarının izlerini taşımakla birlikte aynı zamanda törenin şekillenme sürecine ait izleri de barındırmaktadır. Töre bu anlamda kahraman merkezli ve kahramanının toplumu dönüştürdüğü bir sürecin izlerini taşır. Medeniyet seviyesinde meydana gelen değişimler, demografik ve kültürel yapıda meydana gelen farklılıklar doğal olarak toplumsal kuralları ve anlatı türlerini etkiler. Bu etki toplumsal normları şekillendiren Oğuz Kağan’dan yakın tarihlere gelinceye kadar geçen sürede kahramanın toplumu değiştirmesinden toplumun kahramanın davranışlarını değiştirmeye yönelik olacak çizgide bir gelişim göstermesine imkân verir. Dede Korkut anlatıları, arkaik destanlardan oluşum ve yazılış tarihine gelinceye kadar kültürel etkileşimler ve yeni kültürel daireler içerisinde şekillenir. Kahramanların sıra dışı bir duyuş, düşünüş ve hareket gerektiren eylemlerinde toplumun farklı istek ve dilekleri bu noktada kendini açık bir şekilde gösterir. Kahraman, toplumun içerisinden çıkmış olmakla birlikte, olaylara bakış ve yaklaşım tarzı itibarıyla toplumdan belirli oranda sıyrılarak kendine özgü bir yerde bulunur, buna neden olan temel etken ise kolektif bilinçaltında yatan temel özellikleri bir şekilde gerçekleştirmek için kahramandan toplumun beklentisidir. Dede Korkut anlatılarında kahraman bir yandan masalsı öğelerle bezeli bir dünyanın içerisinde ejderhalarla savaşırken diğer yandan bu masal dünyasının tamamıyla dışında İslami öğelerle bezenmiş bir şekilde kahramana yardımcı olan görklü Tanrıdan yardım isteyerek hareket etmektedir. Kahramana yüklenen görevin bu anlamda İslamiyet öncesi kolektif bilinç ile İslamiyet sonrası öğelerden oluş-tuğunu ve kahramanın iki kültür arasında sıkışmış bir şekilde kendisine yüklenen sorumluluğu yerine getirmek zorunda kaldığını belirtmek gerekmektedir.

Anahtar Kelimeler

Destan kahramanı, Norm, Dönüşüm, Kahraman Tipolojisi, Dede Korkut

Kaynakça

• Bang, Willy., Rahmeti Arat.. Oğuz Kağan Destanı, Burhaneddin Basımevi, İstanbul: 1936.
• Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı, (Giriş Metin Faksimile), TTK Basımevi Ankara: 1989.
• Ekici, Metin. Dede Korkut’un Kitabı Türkistan/ Türkmen Sahra Nüshası Soylamalr ve 13.Boy Salur Kazan’ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi, İstanbul: Ötüken Yayınevi: 2019.
• Çobanoğlu, Özkul. Türk Dünyası Epik Destan Geleneği, Ankara: Akçağ: 2003.
• İbicioğlu, Hasan. Vd. “Liderlik Davranışı Ve Toplumsal Norm İlişkisi: Ampirik Bir Çalışma” Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi C.14, S.2 2009: 1-23.
• Marshall, Gordon. Sosyoloji Sözlüğü (çev. Osman Akınhay, Derya Kömürcü), 1999 Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 1999).
• Öncül, Kürşat. Siyasal Çatışma Kavramını Dede Korkut’taki Bir Hikaye Üzerinden Yeniden Okumak, Düşünce Hayatımızda ve Kültürümüzde Dede Korkut Uluslararası Sempozyumu. 2015.
• Saydam, M. Bilgin. Deli Dumrul’un Bilinci Türk İslam Ruhu Üzerine Bir Kültür Psikoloji Denemesi, İstanbul, Metis Yayıncılık:2013 Tan, E. Mine. Toplumbilimine Giriş, A.Ü. Eğitim Fakültesi Yay., Ankara, 1981.
• Weber, Max. Bürokrasi ve Otorite (Çev. H. Bahadır Akın) Ankara: Adres Yayınları, 2008
• Yıldırım, Dursun. Türk Bitiği, Ankara, Akçağ Yayınları, 1998
• Hartog Den, D.N., ve Belschak, F. D. Work engagement and machiavellianism in the ethical leadership process. Journal of Bussines Ethics, 107, 35–47. 2012. Alıntılayan Yeşiltaş Murat, Etik Liderlik Ve Örgütsel Adaletin Örgütsel Sapma Davranışları Üzerindeki Etkisi, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (Bahar-2012): Sayı 28.