TEBRİZLİ İRAN TÜRKLERİNDE MASAL ANLATICISI TİPOLOJİSİ VE KÜLTÜREL KİMLİK

Yıl 2021, Cilt: 17 Sayı: 130, 58 - 69, 20.06.2021

Metin Ekici , Seçkin Sarpkaya

Öz

Türk kültüründe geçmişten günümüze ve bütüncül olarak Türk Dünyası sınırları içerisinde anlatmalar ve anlatıcılar arasında kesin bir ilişki söz konusudur. Türk kültürünün tarihî ve coğrafi genişliğinde birçok anlatıcı tipi ve anlattıkları türler hem anlatıcı hem de anlatmalar bağlamında bir tipoloji oluşmasını sağlamıştır. Türk Dünyası’nda anlatıcılarla, sözlü anlatı türleri arasındaki ilişki art zamanlı ve eş zamanlı bir şekilde gözlemlenebilir. Bu ilişkinin gözlemlenmesi halk bilgisi ürünlerinin yaratım, icra ve aktarım; şekil ve yapı, içerik ve işlev özelliklerine dayanır. Bir sözlü anlatma türü olan masal ve masalın anlatıcısı da bu bağlamda incelenebilir. Masal bir tür olarak profesyonel bir anlatıcıya bağlı değildir ve bu hâliyle destan veya halk hikâyesinden ayrılır. Masalın anlatıcısı söz konusu olduğunda masal anası veya masal atası gibi ifadeler ön plana çıksa da masal herkes tarafından anlatılabilir. Masalların öncelikli dinleyicileri çocuklar ve gençler olmakla birlikte, masalın dinleyicisi herkes olabilir. Masallar belli başlı yapısal özelliklere, motiflere ve tiplere sahip; günlük hayatın fantastik anlatılarıdır ve hoşça vakit geçirme, eğitme, öğretme, değerler aktarımı ve belli başlı mesajların iletimi işlevlerini taşırlar. Masalın tüm bu özellikleri belli bir gelenek çerçevesinde ve anlatıcının bireysel özellikleri ve mensubu olduğu topluluğun özellikleriyle bağlantılı bir şekilde gelişir. Her masalcı; masalı hem kişisel özellikleri hem de kültürel aidiyetinden hareketle her icrada yeniden yaratır ve bu yeniden yaratım sürecinde en etkili unsurların başında anlatıcının kimlik ve kültür vurgusu yer almaktadır. Masal anlatıcısı masalı bir birey olarak anlatırken bir taraftan da kendisinin ve anlatmanın ait olduğu kültür alanının özelliklerini aktarır. Bu noktada Türk Dünyası’nda masal anlatıcısı tipolojisi bazı genel özellikler sergilemekle birlikte, Türk Dünyası’nın her bir bölgesi kendine has nitelikleri de yansıtır. Türk Dünyası sınırları içerisinde kalabalık bir Türk nüfusa sahip bölgelerden İran’ın kültür merkezlerinin başında gelen Tebriz şehri de özellikle Türk masallarının yaratım, icra ve aktarımı konusunda etkindir ve masal anlatıcıları ve masallar belli bir tipoloji sergilemektedir. Bu yapıda öne çıkan unsurların başında kimlik ve kültürel miras aktarımı gelmektedir. İran’daki Türk masal anlatıcıları bireysel olarak kendi repertuvarlarını aktardıkları gibi, bölgedeki sözlü Türk kültür mirasını, kimlik aidiyetinde oldukları kültürel kodlara göre yaratıp, icra edip aktarmaktadırlar. Bu noktadan hareketle, bu makalenin konusunu İran Türklerin'de masal anlatıcısı tipolojisi ve masal anlatıcılarının kültürel kimlik aktarımı olarak belirledik. Makalede ilk olarak masal anlatıcısını bir anlatıcı tipi olarak ele alıp, bu anlatıcı tipinin bireysel ve sosyo-kültürel yapıdaki yerine bağlı özelliklerine değindik. Ardından “Tebriz Türk Masalları Üzerinde Bir İnceleme” başlıklı doktora tezindeki verilerden hareketle, İran Türkleri arasında masal anlatıcısı tipolojisinin özelliklerini ve anlatıcıların kimlik, kültürel miras ve bunların aktarımındaki tutumlarını Tebriz örnekleminde açıkladık. Sonuç olarak Tebriz örnekleminde, İran Türkleri arasında masal anlatıcılarının masalları dil ve kültürel miras olarak kabul ederek bu metinler aracılığıyla sanatsal bir kurguyu yansıtmanın yanında, kültürel kimliklerini ifade ederek aktardıklarını ortaya koyduk. Masalların ve masal anlatıcılarının Tebriz’de Türk dil, kültürel miras ve kimliğinin korunması, yaşatılması ve aktarılmasındaki rollerini işlevsel olarak tahlil ettik.

Anahtar Kelimeler

anlatıcı, masal, tebriz, İran Türkleri, kültürel kimlik

Kaynakça

• Azadovski, Mark. Sibirya’dan Bir Masal Anası. Çev. İlhan Başgöz, Ankara: Kültür Bakanlığı, 2002.
• Başgöz, İlhan. “Masalın Anlatıcısı”. Masal Araştırmaları Folktale Studies I. Haz.: Nuri Taner, İstanbul: Art San, 1988: 25-30.
• Ben-Amos, Dan. “Halk Bilgisinin (Folklorun) Bağlamı, İmâlar ve Beklentiler”. Çev. Metin Ekici. Millî Folklor (2007/76): 232-243.
• Boratav, Pertev Naili. “Masal ve Masalcı Üzerine.” Masal Araştırmaları Folktale Studies I. Haz.: Nuri Taner, İstanbul: Art San, 1988: 31-39.
• Dégh, Linda. “Hikâye Anlatıcılar.” Çev. Âdem Koç. Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2, Haz.: M. Öcal Oğuz ve Selcan Gürçayır, Ankara: Geleneksel, 2010: 211-223.
• Dégh, Linda. Folktales and Society Story-Telling in a Hungarian Peasant Community (Translated by Schossberger, E. M.) Indiana: Indiana University Press, 1980.
• Eberhard, Wolfram ve Pertev Naili Boratav. Typen Türkischer Volksmärchen, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH, 1953.
• Ekici, Metin. “Türk Sözlü Geleneğinde Anlatıcılar ve Anlatmalar Arasındaki İlişkiye Art Zamanlı (Diyakronik) ve Eş Zamalı (Senkronik) Bir Bakış.” Mitten Meddaha Türk Halk Anlatıları Uluslararası Sempozyum Bildirileri. Ankara: Gazi Üniversitesi THBMER Yayını, 2005: 83-90.
• Ekici, Metin. Halk Bilgisi (Folklor) Derleme ve İnceleme Yöntemleri. Ankara: Geleneksel Yayınları, 2013.
• Gültekin, Mustafa. Masal Anası Kezban Karakoç ve Repertuvarı. Ankara: Grafiker Yayınları, 2019.
• Lord, A. Bates. The Singer of Tales. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1960.
• Sanders, Barry. Öküzün A’sı Elektronik Çağda Yazılı Kültürün Çöküşü ve Şiddetin Yükselişi. Çev.: Şehnaz Tahir, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013.
• Sarpkaya, Seçkin. “Tebriz Türk Masalları Üzerinde Bir İnceleme.” Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi, 2020.
• Von Sydow, Carl Wilhelm. “Halk Masalı İncelemeleri ve Dilbilimi Üzerine Bazı Görüşler.” Çev.: Kürşat M. Korkmaz, Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2. Haz.: M. Öcal Oğuz ve Selcan Gürçayır, Ankara: Geleneksel, 2010a: 232-250. Von Sydow, Carl Wilhelm.“Coğrafya ve Masal Ekotipleri”, Çev.: Tuğçe Işıkhan, Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2. Haz.: M. Öcal Oğuz ve Selcan Gürçayır, Ankara: Geleneksel, 2010b: 61-75.
• Yücel Çetin, Ayşe. Türk Halk Hikâyelerinde Anlatıcı Tipolojisi. İstanbul: Kitabevi, 2016.