NÖRO-KÜLTÜREL TİP DAVRANIŞ KALIBI: HACİVAT VE KARAGÖZ ÖRNEĞİ

Yıl 2021, Cilt: 17 Sayı: 131, 97 - 112, 20.09.2021

Sunay Akkaya

Öz

Dil göstergeleri ikili zıtlıklar üzerine kuruludur. İnsan ancak gerçek olduğuna inandığı bir göstergeyi zıddıyla denetledikten sonra zihin dünyasına alabilir. Ama gerçek olduğuna ikna olamadığı bir göstergeyi kabullenmesi ise oldukça zordur. Sözlü kültür alanında bir halk anlatısının zamanı aşarak günümüze kadar gelmesi,
yeni türlerin oluşmasına kaynaklık etmesi, başka alanlarla etkileşime geçerek dönüşmesi onun sahip olduğu
gerçeklik miktarı ile ilgilidir. Bu sebeple bugünü ve geleceği günümüz ihtiyaçlarına bağlı bir şekilde tasarlayarak kültür ekonomisi alanına kazandırmak, kültürel ürünlerdeki gerçekliğin transfer edilmesiyle mümkündür. Halk edebiyatı alanında bir sürekliliği olan ve yüzyıllardır kültürel bellekte yaşamaya devam eden gölge oyunu zıtlıklar üzerine kuruludur. Geleneksel tiyatroya gerçekliğini veren ise Hacivat ve Karagöz’ün birbirine zıt olmasıdır. Bu zıtlık, oyuna mizahî bir üslup katarken birbirini tamamlayan bir yapı oluşturur. Bununla birlikte, günümüz dünyasında bilim dallarında yaşanan hızlı gelişmeler kültürel üretimleri farklı açılardan çözümlemeye kapı aralamaktadır. Geçmişi bugüne taşımak ve geçmişle gelecek arasında bir köprü kurmak için sahip olunan kültürel ürünlerin neden var olduğu, ne gibi işlevleri yerine getirdiği, bu ürünlerden nasıl yararlanılacağı ve bunların nasıl yönetileceği ile ilgili çalışmaların yapılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Bu çalışmanın amacı da kültürel ürünlerimizden gölge oyununun ana tipleri olan Hacivat ve Karagöz’ün nöro-kültürel tip kalıbını doküman analizi yöntemiyle belirlemektir. Bu amaç doğrultusunda Hacivat ve Karagöz, nöro-anatomik bir yaklaşım olan sağ beyin ve sol beyin teorisi kapsamında ele alınmıştır. Bu yaklaşım, 1970’li yıllarda temeli atılan sağ beyin ve sol beyin teorisine dayanmaktadır. Bu çalışmada, sağ beyin ve sol beyin teorisi, halk bilimi alanına uyarlanıp nöro-kültürel yaklaşım olarak isimlendirilmiştir. Bu kapsamda halk bilimsel metinlerdeki tipleri inceleme kolaylığı sağlaması için alanyazın incelenmiş, halk anlatıları tipleri ile hayatın doğal akışı içerisinde sergilenen insan davranışları gözlemlenmiş ve 17 maddeden oluşan nöro-kültürel tip kalıbı oluşturulmuştur. Elde edilen veriler nöro-kültürel tip kalıbı olarak tablolar hâlinde analiz edilmiştir. Hacivat ve Karagöz tipleri bu davranış kalıbına göre incelenmiştir. İki nöro-kültürel tipten Karagöz’ün olaylara verdiği tepkiler ve sahip olduğu davranış kalıpları nedeniyle sağ nöro-kültürel tip, Hacivat’ın ise sol nöro-kültürel tip olduğu tespit edilmiştir. Dolayısıyla bu durum iki zıt tipin dikkat çekiciliğinin nedenlerini ortaya koyarken bu zıtlığın işlevlerini nasıl gerçekleştirdiğini ve birbirlerinin tamamlayıcısı olduğunu açıklığa kavuşturmaktadır. Ayrıca bu çalışma, gölge oyundaki tiplerin davranış modellerinden hareketle şekillenen oyunun nöro-kültürel yapı analizi olarak da okunabilir.

Anahtar Kelimeler

Gölge oyunu, Karagöz, Hacivat, Sağ beyin- sol beyin teorisi, Nöro-kültürel tip

Kaynakça

• Aydın, Mehmet S. “Süreç (Proses) Felsefesi Işığında Tanrı Alem İlişkisi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 27, 1986: 31-87.
• Başgöz, İlhan. “Karagöz ve Hacivat Tipinin Evrensel Boyutları ve Karagöz Oyunun Yapısı”. Somut Olmayan Kültürel Miras Yaşayan Karagöz Uluslararası Sempozyum Bildirileri, (yayına haz. M. Öcal Oğuz, Yeliz Özay). Ankara: Gazi Üniversitesi THBMER Yay., 2006: 25-38.
• Bentley, Trevor. Takımınızın Yeteneklerini Geliştirmede Yaratıcılık: Creativity. İstanbul: Hayat Yayınları, 1999.
• Carter, Rita. Beyin: Beynin Yapısı, Görevi ve Bozuklukları Üzerine Resimli Bir Rehber. İstanbul: Alfa Yay., 2015.
• Kudret, Cevdet. Karagöz. I. Cilt. İstanbul: YKY, 2013.
• Levi, Strauss Claude. Yaban Düşünce, (çev. Tahsin Yücel) İstanbul: YKY, 1996.
• Rouquette, Louis ve Rouquette, Michel. Yaratıcılık. Ankara: Dost Kitabevi, 2007.
• Sakaoğlu, Saim. Türk Gölge Oyunu Karagöz. Ankara: Akçağ Yayınları, 2003.
• Sevilen, Muhittin. Karagöz. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1986.
• Sezik, Nejat. Sınırsız Beyin Gücü. İstanbul: Hayat Yay., 2003.
• Springer, Sally ve Deutsch, Georg. Left Brain – Right Brain. USA: W.H. Freeman and Company, 1989.
• Şahin, Cemalettin. ve Belge, Rauf. “İbn Haldun’da Coğrafi Determinizm”, Akademik Bakış Dergisi, Sayı: 57, 2016: 439-467.
• Tanrıdağ, Oğuz. Sosyal Nörobilim: Beyin Araştırmalarından Davranış Bilimlerine ve Sosyal Bilimlere Yeni Yaklaşımlar. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri, 2015.
• Tat, Merba. “Zihin Dili Programlaması Nlp’nin Kişisel Gelişim ve Kişilerarası İletişim Üzerindeki Etkileri: Nlp Eğitimlerinin Kişisel Gelişim, Örgütlerde Kişilerarası İletişim ve Performans Geliştirme Üzerindeki Etkilerine İlişkin Bir Araştırma”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. İzmir: Ege Üniversitesi, 2007.
• Yanık, Onur. Yaratıcılık, İstanbul: Beslenme Saati Yay., 2007.
• Üngüren, Engin. “Beynin Nöroanatomik ve Nörokimsayal Yapısının Kişilik ve Davranış Üzerindeki Etkisi”. Uluslararası Alanya İşletme Fakültesi Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 1, Yıl:2015: 193-219.
• httpshttps://www.wmich.edu/sites/default/files/attachments/u236/2013/Right%20Brain%20and%20Left%20Brain%20Characteristics
• www.cevapsepeti.com/sag-beyin-sol-beyin-teorisi-nedir