HALK BİLİMİNDE KORUMA YAKLAŞIMLARI VE SOKÜM SÖZLEŞMESİ'NDE KUŞAKTAN KUŞAĞA AKTARIM

Yıl 2021, Cilt: 17 Sayı: 132, 5 - 15, 15.12.2021

M. Öcal Oğuz

Öz

Halk bilimi, sosyal ve beşerî bilimler içinde kendine yer bulmaya başladığı aydınlanmanın ilk dönemlerden itibaren insanlığın kültürel geçmişini ve kökenini araştırma ve yok olmakta olan sözlü kültür değerlerinden yeni ulus kimliğini inşa etme şeklinde iki güçlü yol ve akım üzerinden gelişimini sürdürmüştür. Bu iki bakış açısı; “derleme”, “yayımlama”, “arşivleme”, “müzeleme” biçiminde veri toplama ve depolama ile çoğu topluluk dışı aktörlerce yürütülen yeni kimlik inşasını destekleme amaçlı bir yöntem olarak ortaya çıkan “uygulama” yoluyla oluşan yeni üretimlerle folklorun korumasına hizmet etmiştir. Ancak bilimsel veya sanatsal alanda bir karşılığı olsa da folklorik ürünlerin “saklanması”, “depolanması” veya “muhafaza altına alınması” ile “taklit etme”, “esinlenme” veya “yararlanma” biçimindeki uygulama modellerinin topluluk içinde ve bizzat topluluk tarafından “aktarım”, “üretim” ve “canlandırma” temelli sürdürülebilir bir koruma olmadığı zaman içinde anlaşılmıştır. Sanayileşme, kentleşme, göç, modernleşme veya küreselleşme gibi pek çok sosyal, kültürel veya ekonomik olgu, topluluğun kuşaktan kuşağa aktarılması gereken ve kültürel kimlik ve aidiyetinin unsurlarını oluşturan yaşayan kültürel miraslarını koruyamadığı düşüncesiyle yeni koruma arayışları ortaya çıkmıştır. Bu arayışlar sırasında UNESCO’da yürütülen somut ve somut olmayan kültürel miraslara yönelik koruma çalışmaları, devletlerin, bilim insanlarının ve sivil toplumun yoğun ilgisi ile karşılaşmıştır. 1989 yılında kabul edilen Geleneksel Kültürün ve Folklorun Korunması Tavsiye Kararı ile bu kararın uygulanması sırasında kazanılan deneyimle 1994 yılında hazırlanan Yaşayan İnsan Hazineleri ve 1997 yılında başlayan İnsanlığın Sözlü ve Somut Olmayan Kültürel Mirası Başyapıtları Programları’nın gördüğü ilgi ve yarattığı tartışma, bu konuda bir sözleşme hazırlama fikrini doğurmuştur. Böylece ortaya çıkan ve uluslararası toplum tarafından dikkatle izlenen SOKÜM Sözleşmesi, folklorun korunmasında bilim için belge oluşturma ve sanat için esinlenme yöntemlerinin yetersizliğine işaret ederek örgün, yaygın ve sargın öğrenme yoluyla kuşaktan kuşağa aktarımı, topluluk içinde üretimi ve topluluk tarafından yeniden canlandırmayı merkeze alan yeni bir koruma modeli geliştirmiştir. Sözleşme, kültürel kimlik ve aidiyetin koruması ve topluluğun sürdürülebilir kalkınması için somut olmayan kültürel miras olarak adlandırılan unsurların yaşayabilirliğinin garanti altına alınmasını istemektedir. Ulusal düzeyde envanter, eğitim, katılım; uluslararası düzeyde yardımlaşma ve listeleme süreçlerini buna göre oluşturmaktadır. Önerilen ve 2008 yılından bu yana İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası Temsilî Listesi’ne yapılan ilk kayıtlarla başlanan bu koruma yöntemi ve uluslararası toplum tarafından benimsenen uygulamaları bilim insanları tarafından izlenmekte ve amaçlarını gerçekleştirme imkân ve sorunları tartışılmaktadır. Türkiye’de de az sayıda da olsa bilim insanları, somut olmayan kültürel mirasın topluluk içinde kuşaktan kuşağa aktarma yoluyla korunmasına yönelik çalışmaların sonuçlarını ve yarattığı sorunları çeşitli düzeylerde izlemektedir. Bu konuda korumaya yönelik ulusal ve uluslararası bütün iş ve eylemlerin bilimsel çalışmalarla takibiyle daha aydınlatıcı ve yorumlanabilir sonuçlar elde edilebilecektir.

Anahtar Kelimeler

Folklor Derlemeleri, Folklor Arşiv ve Müzeleri, Folklor Uygulamaları, Topluluk ve Grup Katılımı, Yaşayan Kültürel Miras

Kaynakça

• Aral, Ahmet Erman, Somut Olmayan Kültürel Miras: Örgün, Yaygın ve Sargın Eğitim, Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2020.
• Axel, Olrik, “Halk Anlatılarının Epik Kuralları”, (Çev. Aziz Erkan), Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar-1,3. Baskı, Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2006.
• Baki Nalcıoğlu, Zeynep Safiye, Kültürel Bir Mekân Olarak Kent Müzelerinde Somut Olmayan Kültürel Mirasın Temsili ve Aktarımı, Ankara: AHBVÜ Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, 2020.
• Cemal Süreyya, “Folklor Şiire Düşman, A Dergisi, 1956.Ayrıca Bkz. Cemal Süreyya, Folklor Şiire Düşman, İstanbul: Can Yayınları 1992.
• Cocchiara, Giuseppe, Avrupa’da Folklor Tarihi, (Çev. Yerke Özer) Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2017.
• Dorson, Richard M. “William John Thoms ve “Folklor” Başlıklı Yazısı”. (Çev. S. A. Cengiz, Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar-2, 3. Baskı. (Yayına Hazırlayanlar M. Ö. Oğuz-S. G. Teke) Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2014.
• Dorson, Richard M., Günümüz Folklor Kuramları (Çevirenler: Selcan Gürçayır Teke-Yeliz Diniz), Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2020.
• Dundes, Alan, “Halk Kimdir”, (Çev. Metin Ekici), Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar-1,3. Baskı, Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2006.
• Dundes, Alan, “Fakelore Fabrikasyonu”, Folklorun Sahtesi: Fakelore, (Yayına Hazırlayan Selcan Gürçayır Teke), Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2018.
• Ekici, Metin, Halk Bilgisi (Folklor) Derleme ve İnceleme Yöntemleri, 6. Baskı. Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2015.
• Gürçayır Teke, Selcan, Folklorun Sahtesi Fakelore, Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2018.
• Gürayır, Selcan, “Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi Üzerine Eleştirel Bir Okuma”, Millî Folklor 92, 2011.
• Gürçayır Teke, Selcan, “Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi Listelerinde Yaşayan Miraslar ve Sabitlenen Gelenekler”, Millî Folklor 120, 2018.
• Gürçayır Teke, Selcan, Türk Halk Biliminde Derleme Çalışmalar, Tartışmalar, Ankara, Geleneksel Yayıncılık, 2020.
• Karagülle, Zerrin, Millî Folklor Enstitüsü ve Halkbilimi Çalışmalarındaki Yeri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kasapoğlu Akyol, Pınar, Somut Olmayan Kültürel Miras (SOKÜM) ve Eğitim: Halk Kültürü Dersi Örneği, Ankara: A.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015.
• Koşay, Hâmit Zübeyr, Etnoğrafya Folklor Dil Tarih v.d. Konularda Makaleler ve İncelemeler, Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1974. Krohn J.-Krohn K. Halk Bilimi Yöntemi. 2. Baskı. (Çev. G. İçöz, Yayına Hazırlayan F. Türkmen) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını, 2004.
• Kutlu, Muhtar, “Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunmasında Eğitime Yönelik İlk Adım: Halk Kültürü Dersi”, Millî Folklor 82, 2009.
• Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi Başkanlığı-Otra Doğu Teknik Üniversitesi rektörlüğü, Folklor Açık-Hava Müzelerinin Türkiye’de Kurulma İmkânları Sempozyumu Bildirileri 13-15 Haziran 1985. Ankara: KTB MİFAD Yayını, 1985.
• Oğuz, M. Öcal, “Etnografya Müzeciliğinden Uygulamalı Halk Bilim Müzeciliğine Geçmek”, Küreselleşme ve Uygulamalı Halk Bilimi, Ankara: Akçağ Yayını, 2002.
• Oğuz, M. Öcal- Tuba Saltık Özkan, Türkiye’de Halkbilimi Müzeciliği ve Sorunları Sempozyum Bildirileri, Ankara: Gazi Üniversitesi THBMER Yayını, 2003.
• Oğuz, M. Öcal-Tuba Saltık Özkan, Somut Olmayan Kültürel Mirasın Müzelenmesi Sempozyum Bildirileri, Ankara: Gazi Üniversitesi THBMER Yayını, 2004.
• Oğuz, M. Öcal, “UNESCO, Kültür ve Türkiye”, Millî Folklor 73, 2007.
• Oğuz, M. Öcal, “Çağdaş Kentte Bir Yeniden Canlandırma Örneği: Çiğdem Günü”, Millî Folklor 101, Ankara: 2014.
• Oğuz, M. Öcal, “Onuncu Yılında Somut Olmayan Kültürel Miras Listeleri: Görünürlük, Değerlilik ve Güvenirlik”, Millî Folklor 116, Ankara: 2017.
• Oğuz, M. Öcal, Somut Olmayan Kültürel Miras Nedir, 3. Baskı, Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2018.
• Ortakçı, Altuğ, Kültürel Miras Koruma Yaklaşımları Bağlamında Halevlerinde Yapılan Çalışmalar (1932-1951), Ankara, AHBVÜ Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Doktora Tezi, 2020.
• Özer, Yerkesh, 1989 Tarihli Popüler ve Geleneksel Kültürün Korunması Tavsiye Kararı’nın Halk Bilimi Çalışmalarına Etkisi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Öztürk, Ali Osman, “Alman Halk Türküsü Arşivi”, Millî Folklor 7, 1990.
• Ölçer Özünel, Evrim, “Somut Olmayan Kültürel Mirasın Karanlık Yüzleri: Turistifikasyon, Bağlamından Koparma, Millîleştirme, Müzeifikasyon, Otantifikasyon ve Aşırı Ticarileşme” Kültürel Mirasın Korunması Uluslararası Bursa Sempozyumu, 2017. (Basılı hâli?)
• Pelvanoğlu, Emrah, “Ossianizm ve Beş Hececiler”, Millî Folklor: 75, 2007.
• Sakaoğlu, Saim, Sahada Folklor Derleme Metodları, Erzurum: Atarürk Üniversitesi Yayını, 1988.
• Tan, Nail, “Türkiye’de Halk Bilimi Çalışmalarının Yüzüncü Yılını Kutlarken”, folklor/edebiyat, sayı:75, 2013.
• Tekin, Gözde, Tasarlanmış Mekânlarda Kültürel Miras Aktarımı ve Yeniden Canlandırma: Hamamönü ve Çevresi, Ankara: AHBVÜ Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, 2020.
• Türkmen, Fikret, Sahada Folklor Derleme Teknikleri, İzmir: Ege Üniversitesi Yayını, 1992.
• UNESCO, Basic Texts of the 2003 Convention fort he Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage, Paris: UNESCO yayını, 2018.
• UNESCO, https://ich.unesco.org/en/ (Erişim tarihi 30 Eylül 2021).
• Yıldız, Tuna, Somut Olmayan Kültürel Miras Yönetimi Sivil Toplum Katılımı, Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2020.
• Ziya Paşa, “Şiir ve İnşa”, Türk Halk Edebiyatı El Kitabı,17. Baskı, (Editör: M. Öcal Oğuz), Ankara: Grafiker Yayınevi, 2020.