AFYONKARAHİSAR’IN SEYDİLER BELDESİ’NDE BİR KÜLTÜR MİRASI: FİLİKLİ TÜLÜ DOKUMALARI

Yıl 2021, Cilt: 17 Sayı: 132, 286 - 300, 15.12.2021

Ülkü Küçükkurt

Öz

Afyonkarahisar ve çevresinde hayvan yetiştiriciliği önemli bir geçim kaynağıdır. Koyun ve keçilerden elde edilen yün, tiftik, dokumalarda kullanılmış özellikle tiftik keçisi yetiştiriciliğinin Seydiler’de yaygın olması burada tülü dokumalarının yapılmasına olanak tanımıştır. Afyonkarahisar’ın Seydiler Beldesi ve çevresinde post görünümüne sahip yaygılara “Tülü” ya da “Filikli tülü” denilmiştir. Tülü dokumalarının ilmeklerinde tiftik keçisinden elde edilen tiftik kullanılmış olup yörede filik adı verilmiştir. Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk’te uzun tüylü dokumalardan bahsetmektedir. Türk kültüründe önemli bir yere sahip olan tülü dokumaları Afyonkarahisar’ın Seydiler Beldesi’nde kültür mirası olarak devam etmiş, filikli tülü örnekleri günümüze kadar azalarak da olsa gelmiştir. Seydiler tülü dokumalarının çözgüsü ve atkısında elde eğirilmiş yün iplik, ilmeklerinde filik kullanılmıştır. Tülü dokumalarının Seydiler geleneklerinde önemli bir yeri vardır. Kız çeyizinde filik ile dokunmuş tülü yaygı ve seccadeler bulundurulmaktadır. Eve gelen misafirin oturacağı yere filikli tülü dokuma yayılmakta, ölen kişinin hayrı olması amacıyla filikli tülü dokuma camiye hediye edilmektedir. Yörede yetiştirilen koyun ve keçi sayısındaki düşüş, kente göç ve makineleşme filikli tülü dokunmalarının üretimini etkilemiştir. Araştırmada, günümüzde üretimi yapılmayan Seydiler filikli tülü dokumalarının geleneksel hayattaki yerinin, teknik ve sanatsal özelliklerinin tespit edilmesi, bu bilgilerin yazılı kaynak hâline getirilmesi hedeflenmektedir. Yapılan literatür taramasında, Seydiler yöresi filikli tülü dokumaları hakkında daha önce bir araştırmanın yapılmamış olması, ağırlıklı olarak alanda yapılan bu araştırmanın önemini artırmıştır. Elde edilen verilerin yazılı kaynak hâline getirilmesi, filikli tülü dokumaları alanında çalışma yapacak bilim insanlarına kaynak olması araştırmanın bir diğer amacıdır. Araştırmanın materyalini, Afyonkarahisar Seydiler’de dokunmuş filikli tülü yaygılar ve seccadeler oluşturmaktadır. Konu, Afyonkarahisar Seydiler Merkezi’nde dokunmuş filikli tülüler olarak sınırlandırılmış, araştırmanın metodunda alan araştırması ve literatür taraması kullanılmıştır. Araştırmada 20 kaynak kişi ile görüşülmüş, 9 kaynak kişinin filikli tülü dokumalarıyla ilgili bilgi aktarımına yer verilmiştir. 11 adet filikli tülü dokuma materyaline ulaşılmış, 7 adet örnek görseli kullanılmıştır. Filikli tülülerin hammaddesi, ilmek türü tespit edilmiş, eni ve boyu ölçülmüştür. Yörede kullanılan boyar maddeler ve filikli tülü dokumalarının boyanmasında kullanılan boyama yöntemlerine araştırmada yer verilmiştir. Ayrıca atkı, ilmek sıraları sayılmış, renk, desen özellikleri belirlenmiştir. Filikli tülü dokumalarında Türk düğümünün yanı sıra ördekbaşı düğümüne ve atlamalı düğüm uygulamalarına rastlanmıştır. Afyonkarahisar’ın Seydiler Beldesi filikli tülü dokumaları hakkında alana katkı sağlayacak bilgiler tespit edilmiş, makalede bu tespitlere yer verilmiştir. Araştırma 2019-2020 yılları arasında yapılmış, düğüm türlerinin çiziminde üç boyutlu modelleme “Blender programı” kullanılarak ilmek çizim görselleri oluşturulmuştur. Elde edilen veriler değerlendirme kısmında sunularak, tülü dokumalarının üretimine yönelik önerilerde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Türk düğümü, Tiftik, el sanatları, geleneksel, yer yaygısı

Kaynakça

• Afyonkarahisar Ticaret ve Sanayi Odası. 10. Cumhuriyet Bayramı Münasebetiyle Çıkartılan Broşür, Afyonkarahisar: Doğan Matbaası Yayınları, 1933.
• Arseven, Celâl Esad. Türk Sanatı, İstanbul: Cem Yayınevi, 1970.
• Arslan, Sevim (1998). “Tülü-Gabbeh-Ryijy”. Arış Dergisi Yı.1 sayı 4, Nisan (1998): 44-53.
• Aslanapa, Oktay. Türk Sanatı El Kitabı, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1993.
• Atav, Rıza (2013). “Tiftik (Ankara Keçisi) Liflerinin Terbiye İşlemlerine Genel Bir Bakış”, Electronic Journal of Vocational Colleges-Mayıs, (2013): 121-129.
• Atılgan Abdi, Göktaş Osman ve Peker Hüseyin. “Pinar Bitki Ekstraktından Elde Edilen Doğal Boyanın Ahşap Malzemeye Üst Yüzey Olarak Uygulanması”, Artvin Çoruh Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 12 (2), (2011): 139-147.
• Ercilasun B. Ahmet ve Akkoyunlu Ziyat. Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t Türk, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015.
• Barışta, H. Örcün. Türk El Sanatları, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998.
• Genç, Reşat. (1997). “Kâşgarlı Mahmud’a Göre XI. Yüzyılda Türklerde Dokuma ve Yaygı İşleri”, Arış Dergisi 1 (3), (1997): 8-16.
• Gönçer, Süleyman. Afyon İli Tarihi, İzmir: Karınca Matbaacılık Yayınları, 1971.
• Görgünay, Neriman. Düğümlü Halının Öncüsü Geve, Tülü ve Benzeri Dokumalar, İzmir: Güneş Ofset Yayını, 2005.
• Özpınar, Hasan. Seyyahların Gözünden Afyonkarahisar, Afyonkarahisar: Afyonkarahisar İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, 2019.
• Soysaldı, Aysen. Düz Dokuma teknikleri ve Teknik Desen Çizimleri, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2009.
• Tekçe, E. Fuat. Pazırık, Altaylardan Bir Halının Öyküsü, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayını, 1993.
• Yetkin, Şerare. Türk Halı Sanatı, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1991.
• Elektronik Kaynaklar
• Türk Dil Kurumu, (15.04.2019) http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.5cb1ea363caf51.51942618
• Türk Dil Kurumu, (15.04.2019) http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_ttas&view=ttas&kategori1=derlay&kelime1=t%C3%BCl%C3%BCce
• Türk Dil Kurumu, (3.12.2019) sozluk.gov.tr
• Knots 3D (16.01.2020) http://knots3d.com/knots/tr_tr/31/k%C3%B6t%C3%BC-kaz%C4%B1k-ba%C4%9F%C4%B1
• Kaynak Kişiler
• Çakmak, Dudu, 2019, Seydiler, filikli tülüler konulu görüşme.
• Çakmak Döndü, 2019, Seydiler, filikli tülüler konulu görüşme.
• Çakmak, Hatice, 2019, Seydiler, filikli tülüler konulu görüşme.
• Çakmak, İsmail, 2019, Seydiler, filikli tülüler konulu görüşme.
• Çelik, Fatma, 2019, Seydiler, filikli tülüler konulu görüşme.
• Çetinkaya, Sultan, 2019, Seydiler, filikli tülüleri konulu görüşme.
• Er, Emir, 2019, Seydiler, filikli tülüler konulu görüşme.
• Özkara, Belkıs, 2020, Afyonkarahisar, Seydiler filikli tülüleri konulu görüşme.
• Tekeş, Nadiye, 2019, Seydiler, filikli tülüler konulu görüşme.