TÜRKÇE VE RUSÇADA ÖLÜM VE HASTALIK TEMALI BEDDUALAR: KÜLTÜRDİLBİLİMSEL BİR KARŞILAŞTIRMA

Yıl 2021, Cilt: 17 Sayı: 132, 126 - 139, 15.12.2021

Gülcan Çolak , Gamze Öksüz

Öz

Maddi ya da manevi zarara uğramaya, hastalık, ölüm, felaket gibi kötü olaylar yaşamaya yönelik olumsuz temennileri dile getiren beddualar; toplumların bilincindeki ortak korkularına, kaygılarına, kabul görmeyen değerlerine, acı, üzüntü, yoksunluk algılarına ve bunların sosyolojik kaynaklarına dair de bilgiler içerir. Muhatabına yönelik bir tepki, tavır ve tutum içerdiği, lanetleme davranışını gerçekleştirdiği için aynı zamanda birer sözeylem olan bu kalıp sözler; ortak bir kültürel belleğe dayanmaları sebebiyle milletlerin dünyayı algılayış ve yaşayış biçimlerini, düşünüş ve davranış tarzlarını da yansıtırlar. Dolayısıyla bu sözeylemler, farklı toplumların geleneklerine ve ahlaki değerlerine; tarihî, mitolojik ve dinî gerçekliklerine dair kodlar taşıdıkları için kültürel unsurların ve toplumsal belleğin dildeki yansımalarını inceleyen kültürdilbiliminin de araştırma konuları içine girmektedir. Kültürdilbilim çalışmalarında beddualar, bir milletin kültürel konsept ve değerlerini çözümlemek; bunların nasıl dile geldiğini belirlemek amacıyla incelendiği gibi çeşitli kültürlerdeki benzerlik ve farklılıkları değerlendirme amacıyla da karşılaştırmalı olarak ele alınır. Ölüm ve hastalık temalı Türkçe ve Rusça bedduaların kültürdilbilimsel yönden karşılaştırıldığı bu çalışmada, beddualardaki içeriğin hangi göstergeler ve olgularla dile getirildiğini değerlendirmek, kültürel kavram ve olgulardaki benzerlik ve farklılıkları ortaya koymak amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda çeşitli kaynaklardan yararlanılarak ölüm ve hastalık temalı Türkçe ve Rusça beddualar derlenmiş; elde edilen veriler, edimsel ve kavramsal içeriklerine (ölüm, hastalık, bedensel eziyet ve acı, ölüm ya da hastalığın gerçekleşme zamanı, biçimi, koşulları vb.) göre sınıflandırılmıştır. Her bir içerikteki Türkçe 69, Rusça 58 beddua; kültürel kav-ramlar ve kodlar yönünden karşılaştırmalı değerlendirilmiştir. Türkçe ve Rusçadaki ölüm ve hastalık temalı bedduaların karşılaştırılması sonucunda, her iki dildeki lanetlemelerde ortak kültürel motifler bulunduğu, fakat hem nicelik hem de vurgulanan içerik açısından bedduaların bazı farklılıklar da taşıdığı tespit edilmiştir. Benzer temaların dile gelmesinde dahi inançlara, geleneklere, toplumsal tecrübe ve değerlere bağlı olarak farklı göstergelere ve metaforik ifadelere başvurulduğu görülmüştür. Türkçe beddualar, edimsel işlevler yönünden daha ayrıntılı kültürel kodları vurgulamakta; özellikle ölüm teması içeren beddualar, cenaze ve yas ritüellerine, ölüm zamanına, ölen kişiye ve ölüm sonrasına yüklenen kültürel anlamlar açısından Rusça beddualara kıyasla çeşitlilik arz etmektedir. Hastalık temalı beddualar; sağlığa dair evrensel korku ve kaygıları, her iki toplumun belleğindeki salgın ve hastalıklara yönelik tecrübeleri yansıtmakla birlikte bu konudaki lanetleme, farklı kültürel göstergelerle de ifade bulabilmektedir. Ölüm, ölümün gerçekleşme koşulları ve biçimi, ölüm sonrası yaşananlar, hastalık ve bedensel acı gibi durumlara yönelik lanetlemelerin, Türkçe beddualarda İslamiyet’in etkisiyle özellikle Allah ve ahiret inancı bağlamında şekillenmesi dikkat çekmektedir. Rusça beddualarda ise Hristiyanlık inancının yanı sıra pagan geleneklerinin, mitolojik karakterlerin ve hayvanlara karşı duyulan korkunun yansımaları görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

kültürdilbilim, Türkçe ve Rusça beddualar, sözeylemler, kalıp sözler, kültürel göstergeler

Kaynakça

• Afanasyev, A. N. Mifologiya drevney Rusi, Moskva: Eksmo, 2005.
• Akalın, L. Sami. Türk Dilek Sözlerinden Alkışlar Kargışlar. Ankara: Kültür Bakanlığı Halk Kültürünü Araştırma Dairesi Yayınları, 1990.
• Alimjanova, G. Muktaşevna. Karşılaştırmalı Kültürdilbilim / Dil-Kültür-İnsan. Çev. Seyhan Uçar ve Şekip Aktay. Ankara: Gazi Kitabevi, 2016.
• Austin, L. John. Söylemek ve Yapmak / Harvard Üniversitesi 1955 William James Dersleri. Çev. R. Levent Aysever. İstanbul: Metis Yayınları, 2009.
• Berezoviç, E. L. ve Surikova, O. D. “Zlopojelaniya v dialektnıh slovaryah russkogo yazıka: Problemı leksikografiçeskoy interpretatsii, Problemı dialektologii i regionalnoy onomastiki”, İzvestiya Uralskogo federalnogo universiteta, T. 19, 4(169), 2017: 9-21.
• Berezoviç, E. L. ve Leontyeva, M. O. “Çemer i utin: Zabolevaniya poyasnitsı i praktika ih leçeniya”, Jivaya starina. Jurnal o russkom folklore i traditsionnoy kulture, 2 (106), 2020: 25-28.
• Dal, V. İ. Tolkovıy slovar jivogo velikorusskogo yazıka. Moskva: Gos. izd. inostrannıh i natsionalnıh slovarey, 1955.
• Elçin, Şükrü. Halk Edebiyatına Giriş. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1986.
• Erol, Çiğdem. “Türkiye Türkçesinde Kalıp Sözler Üzerine Bir İnceleme”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 2007.
• Ersoylu, Halil. Türk Dilince Dualar, Beddualar Sözlüğü. Ankara: Ötüken Neşriyat, 2012.
• Fasmer, M. Etimologiçeskiy slovar russkogo yazıka. Moskva: Progress, 1986.
• Gökdayı, Hürriyet. Türkçede Kalıp Sözler. İstanbul: Kriter Yayınları, 2011.
• Günay, V. Doğan. Kültürbilime Giriş / Dil, Kültür ve Ötesi. İstanbul: Papatya Yayıncılık, 2016.
• Kaya, Doğan. Folklorumuzda Beddua Söyleme Geleneği ve Türk Halk Şiirinde Beddualar. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2001.
• Keskin, Ahmet. “Türk Kültüründe Alkışlar (Dualar / İyi Dilekler) ve Kargışlar (Beddualar / Kötü Dilekler): Metin ve Bağlam Merkezli Bir İnceleme”. Yayımlanmamış doktora tezi. İzmir: Ege Üniversitesi, 2018.
• Kozan, Olena. “Kültürdilbilim Nedir / Önsöz”. Kültürdilbilim / Temel Kavramlar ve Sorunlar. Ed. O. Kozan, Ankara: Gazi Kitabevi, 2014: 1-9.
• Krılov, G. A. Etimologiçeskiy slovar russkogo yazıka. Sankt Peterburg: Poligrafuslugi. 2005.
• Levkiyevskaya, Ye. Mifı russkogo naroda. Moskva: Astrel, AST, 2000.
• Maslova, V. A. Lingvokulturologiya. Uçebnoye posobiye dlya studentov vısşih uçebnıh zavedeniy. Moskva: İzdatelskiy tsentr “Akademiya”, 2001.
• Mosiyenko, L. V. “Kültürdilbilimde Özolguların Sınıflandırılma Sorunu”. (Çev. Emel Uğurlutan), Kültürdilbilim / Temel Kavramlar ve Sorunlar. Ed. Olena Kozan, Ankara: Gazi Kitabevi, 2014.
• Örnek, S. Veyis. Anadolu Folklorunda Ölüm. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1971.
• Özer, Zeynep B. (2014). “Rusça ve Türkçedeki Deyimlerin Milli Kültürel Özellikleri”. (Çev. Esra Elmacıoğlu), Kültürdilbilim / Temel Kavramlar ve Sorunlar. Ed. Olena Kozan, Ankara: Gazi Kitabevi, 2014.
• Petruhin, V. Y. ve Agapkina, T. A. Slavyanskaya mifologiya. Moskva: Ellis Lak, 1995.
• Scott, C. James. Tahakküm ve Direniş Sanatları / Gizli Senaryolar. Çev. Alev Türker. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1995.
• Searle, R. John. Söz Edimleri. Çev. R. Levent Aysever. Ankara: Ayraç Yayınları, 2000.
• Semyonov, A. V. Etimologiçeskiy slovar russkogo yazıka. Russkiy yazık ot A do Ya. Moskva: Yunves, 2003.
• Shepler, Ryan. “The Bolshevik Campaign Against Religion in Soviet Russia: 1917-1932”. A Senior Hours Thesis. Ohio: The Ohio State University, 2008.
• Şaklein, V. M. “Etnoyazıkovoye videniye mira kak sostavlyayuşçaya lingvokulturnoy situatsii.” Vestnik MGU. Ser. 19. Lingvistika i mejkulturnaya kommunikatsiya. No: 1, 2000: 73-88.
• Topbaşoğlu, Keziban. “Türkçe ve Rusça’da Alkış ve Kargışların İncelemesi.” Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Kars: Kafkas Üniversitesi, 2012.