HİMAYE İLİŞKİLERİ BAĞLAMINDA OSMANLININ OZANLARI, ÂŞIKLARI, SAZ ŞAİRLERİ, MEDDAH VE KISSAHANLARI

Yıl 2021, Cilt: 17 Sayı: 132, 89 - 101, 15.12.2021

Tuba Durmuş

Öz

Osmanlı sarayının sanat faaliyetlerini desteklediği ve bu faaliyetlere yön verdiği bilinen bir husustur. Ancak hem divan hem de âşıklık geleneğine mensup isimler açısından toplu olarak düşünüldüğünde sarayın iltifatına, sayılı bazı isimlerin ulaşabileceği, İstanbul’un yani merkezin dışında geniş imparatorluğun büyük kültür merkezlerinden uzakta yaşayan Osmanlının taşrasında üretimde bulunan şair/yazarların da şehzâde sancakları, beylerbeyliği merkezleri yanında bulundukları yerlerde sancak beyliklerine çıkmış vali paşalar, İstanbul’dan çeşitli nedenlerle sürülmüş vezirler, sınırları korumakla görevli uç beyleri veya her vilayette, hâli vakti yerinde olan defterdar, muhasebeci gibi nispeten küçük memurları himaye ettiği görülmektedir. Bu çalışmada, âşıklık geleneğine mensup isimlerin gerek sarayda gerekse de taşrada nasıl ve kimler tarafından himaye edildikleri ortaya konacak ve sanat faaliyetlerinin merkezden taşraya yayılan edebî halkaları değerlendirilecektir. Çalışmada, Osmanlı Sarayının hem şiir hem de müzik performansı ortaya koyan âşıklar için her dönemde önemli bir himaye merkezi olduğu; âşıklar açısından himayenin kimi zaman sultan düzeyinde kimi zamansa sarayda görev yapan üst düzey bürokratlar tarafından şekillendiği; bunun eser performansında bulunmak gibi kısa süreli şekilleri olduğu gibi sarayda belirli görevlerde bulunmak şeklinde uzun süreli örneklerinin de olduğu ortaya konmaktadır. 15. yüzyıldan itibaren başta büyük şehirler olmak üzere çokça rastlanan kıssahan ve meddahlardan konaklarda ve saraylarda sanatlarını icra edenler arasında oldukça iyi eğitim görmüş, fikri seviyesi yüksek kimselerin musâhiplik ve nedîmlik yaptıkları ve sarayda önemli bir yere sahip oldukları görülmektedir. Söz konusu sanatçıların Yıldırım Bayezid döneminden başlayarak Osmanlının son dönemlerine kadar sarayda itibarlı konumları olmuştur. Nedim/musahiplik görevleri yanında sarayda kısa ya da uzun süreli icralarda bulunan ve bu mesleğini saray çevresinde sürdürmesi istenen âşıkların sayısı da çoktur. Çoğunluğu İstanbul’da olmak üzere âşık kahvelerinde performans sergileyen âşıklar arasında beğenilen isimlerin saz heyetinde olmak örneğinde olduğu gibi sarayda görevlendirildikleri ve iltifat gördükleri anlaşılmaktadır. Bazen de Osmanlıda hami konumlarıyla devlet görevlilerinin muhitlerinde bulundurdukları isimleri hiciv ve eleştiri yazmaları için destekledikleri veya böyle bir içerik üretmeye yönlendirdikleri anlaşılmaktadır. Çalışmada Osmanlı sarayı yanında taşrayı temsil eden yerel beyler, köy ağaları gibi kendi muhitinin yöneticileri olan isimlerin de benzer konumdaki sanatçılara hamilik yaptıkları görülmektedir. Çalışmanın sonunda tüm yüzyıllara dair değerlendirilen örneklerden Osmanlı geleneğinin her dönemde her tür edebî üretimin muhatabı olabilecek ortamlar oluşturduğu; sultandan, devlet görevlilerine, yerel beylere, köy ağaları ve eşkıyalara kadar toplumun her kesiminden sanata ilgi duyan yöneticilerin her düzeyden sanatsal üretimi desteklediği anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

himaye, ozan, âşık, saz şairi, meddah, kıssahan

Kaynakça

• Referans 1 Albayrak, Nurettin. “İncili Çavuş”. İslam Ansiklopedisi. C. 22. İstanbul: TDV Yayınları, 2000. 277.
• Referans 2 Albayrak, Nurettin. “Şem’î, Konyalı”. İslam Ansiklopedisi. C. 38. İstanbul: TDV Yayınları, 2010. 505.
• Referans 3 Ali Emiri (1910). Tezkire-i Şuarâ-yı Âmid. İstanbul.
• Referans 4 Altunel, İbrahim. “Kıssahan”. İslam Ansiklopedisi. C. 25. İstanbul: TDV Yayınları, 2002. 501-502.
• Referans 5 And, Metin. Geleneksel Türk Tiyatrosu. İstanbul: Bilgi Yayınları, 1969.
• Referans 6 Ayva, Aziz. “Külahçızâde Mehmed Efendi”. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/kulahcizade-mehmet-efendi, 2020.
• Referans 7 Bahadır, Sedat. Ceylanlı Köyü Türküleri. Ankara: Sonçağ Yayınları, 2017.
• Referans 8 Beysanoğlu, Şevket. Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları. C. 1. Ankara: San Matbaası, 1996.
• Referans 9 Cunbur, Müjgan. Osmanlı Dönemi Türk Kadın Şairleri. Ankara: Türkad-Türk Kadınları Kültür Derneği Genel Merkezi Yayınları, 2011.
• Referans 10 Çapraz, Erhan. Fahri Bilge Defterleri Işığında Kayseri ve Yöresi Halk Şairleri. Kayseri: Laçin Yayınları, 2008.
• Referans 11 Çapraz, Erhan. Fahri Bilge Derlemeleri Kayseri Yöresi Halk Şairleri. C. 1. Kayseri: Talas Belediyesi Kültür Yayınları, 2014.
• Referans 12 Dağlı, Muhtar Yahya. Bektaşi Edebiyatından Tokatlı Gedâyî Hayatı ve Eserleri. İstanbul: Maarif Kitaphanesi, 1943.
• Referans 13 Ergun, Sadettin Nüzhet. Beşiktaşlı Gedâî. İstanbul: Sühulet Kütüphanesi, 1933.
• Referans 14 Ezgi, Suphi. Tanburi Mustafa Çavuş’un 36 Şarkısı. İstanbul: Hüsnütabiat Basımevi, 1948.
• Referans 15 Gülcan, D. Ali. Karamanlı Halk Ozanlarından Gufrânî ve Kenzî. Karaman: Karamanın Sesi Ofset Yayınları, 1990.
• Referans 16 Güvenç, Ahmet Özgür. “Âşık”. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/asik, 2013.
• Referans 17 Halıcı, Mehdi. Konya Sazı ve Türküleri. İstanbul, 1985. Referans 18
• Halıcı, Feyzi. Âşık Şem’î Hayatı ve Şiirleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1982.
• Referans 19 “Hasib Dede (Neyzen)”. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. C. 4. İstanbul: Dergah Yayınları, 1981. 136.
• Referans 20 İsen, Mustafa. Künhü’l-Ahbârın Tezkire Kısmı. Ankara: AKM Yayınları, 1994.
• Referans 21 Kalkan, Emir. Çağlar Boyunca Kayseri Şairleri. Kayseri: Kayseri İli Özel İdare Müdürlüğü Kayseri Belediyesi Birliği Yayınları, 1988.
• Referans 22 Kılıç, Filiz. Aşık Çelebi, Meşairü’ş-Şuara. C. 1. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 2010.
• Referans 23 Köktürk, Şahin. Kurbani ve Peri Hikayesi Üzerine Bir Araştırma. Yüksek Lisans Tezi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, 1990.
• Referans 24 Köprülü, Mehmed Fuad. Türk Saz Şairleri (XVI-XVIII. Yüzyıl). İstanbul, 1940.
• Referans 25 Köprülü, Mehmed Fuad. Türk Saz Şairleri (XIX. Yüzyıl). Ankara: Akçağ Yayınları, 2004.
• Referans 26 Köprülü, Fuad. Türk Saz Şairleri, Türk Edebiyatında Âşık Tarzının Menşe ve Tekamülü XVI ve XVII Asır Sazşairleri. Ankara: Milli Kültür Yayınları, 1962.
• Referans 27 Nutku, Özdemir. Meddahlık ve Meddah Hikâyeleri. Ankara: AKM Yayınları, 1997.
• Referans 28 Nutku, Özdemir. IV. Mehmet’in Edirne Şenliği. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1987.
• Referans 29 Onay, Ahmet Talat. Âşık Derdli Hayatı, Divanı. Bolu: Bolu Vilayet Matbaası, 1928.
• Referans 30 Öztuna, Yılmaz. Türk Musikisi Ansiklopedisi. C. II. İstanbul: MEB Yayınları, 1974.
• Referans 31 Sarı, Mehmet. Mevlevi Âşık ve Şair Konyalı Şem’î Divanı. Konya: Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, 2013.
• Referans 32 Sarı, Mehmet. “Şem’î, Ahmed”. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/semi-ahmed, 2015.
• Referans 33 Şimşirgil, Ahmet. “IV. Murad Han’ın Şahsiyeti”. http://ahmetsimsirgil.com/iv-murad-haninsahsiyeti/, 2016.
• Referans 34 Toker, Hikmet. “Şâirân-ı Hassâ”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/1 (2014): 169-185.
• Referans 35 Turan, Fatma Ahsen vd. Geçmişten Günümüze Sazda ve Sözde Usta Kadınlar. Ed. Nezahat Özcan. Ankara: Gazi Kitabevi, 2014.
• Referans 36 Uluçay, M. Çağatay. Padişahların Kadınları ve Kızları. Ankara: Ötüken Neşriyat, 1985.
• Referans 37 Üçok, Hamdi. Çağlayanlar Beldesi Bünyan. Kayseri: Sümer Matbaası, 1953.
• Referans 38 Yakıcı, Ali. “Başlangıcından 20. Yüzyıla Kadar Konya’da Âşıklık Geleneği”. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi Bahar (1994): 177-204.