“BEN BİR KİTAP OKUDUM KALEM ONU YAZMADI”: SÖZ VE YAZI BAĞLAMINDA YUNUS EMRE DİVANI’NDA “OKUMA”

Yıl 2021, Cilt: 17 Sayı: 132, 51 - 62, 15.12.2021

Gülten Küçükbasmacı

Öz

Türklerin 5. yüzyıla kadar inen yazılı kültürle tanışıklıkları dâhil olunan kültür çevrelerinde giderek artmıştır. Orta Çağ’da Türklerin de bulunduğu coğrafyada farklı bilim dallarında pek çok Türk bilim adamı yetişmiş, göçlerle birlikte bu bilgi ve birikim Türklerin yurt tutmaya çalıştıkları Anadolu’ya kadar ulaşmıştır. 11. yüzyılda Selçukluların hüküm sürdüğü yerlerde medreseler, kütüphaneler, camiler, tekkeler inşa edilmiş; ilmî hayat canlanmıştır. Yunus Emre’nin yaşadığı dönemde Anadolu’da belli bir okuryazarlık seviyesine gelindiği kabul edilebilir. Bununla birlikte yazılı gelenek etrafında verilen eserlerin herkese ulaşabildiğini söylemek mümkün değildir. Sözlü geleneğin canlı bir biçimde varlığını sürdürdüğü bu dönemde el yazmaları etrafında dinleyici grupları oluşmuştur. Yazmayı bilenlerin çeşitli ortamlarda duydukları ve dinledikleri metinleri kaydettikleri de ileriki yüzyıllara ait belgelerden yola çıkarak söylenebilir. Bu çalışmada; Yûnus Emre Dîvânı’nın Mustafa Tatcı tarafından hazırlanan tenkitli metni esas alınarak Dîvân’da geçen “okuma” kavramı, sözlü kültür ve yazılı kültür bağlamında ele alınmış, “okuma” kelimesine verilen anlamlar ve okuma biçimleri tespit edilmiştir. 14. yüzyılın ilk yarısında vefat eden Yunus Emre’nin şiirlerinden hareketle, “okuma” kavramını halkbilimi bakış açısıyla incelemek sözlü kültürden yazılı kültüre geçişi anlamaya ve anlamlandırmaya katkı sağlayacaktır. Yunus Emre’nin birbirine karışmış olan tarihî ve menkıbevî hayatı, onun okuryazarlığı ve eğitimi konusunda farklı fikirlere yol açmıştır. Bu makale, Yunus Emre’nin okuryazarlığına değil, şiirlerinde geçen “okuma” kavramına odaklanmaktadır. Bu sebeple Yunus Emre’ye kadar geçen süreçte Türklerin oluşturdukları yazılı kültür ortamının çerçevesi çizilmeye çalışılmış, bir okuma ortamı olarak tekke üzerinde durulmuştur. Tekke çevrelerinde oluşan kültür ortamları sözlü ve yazılı olmak üzere iki koldan gelişmiştir. Yunus Emre ilahileri de bir taraftan sözlü gelenek diğer taraftan divan, mecmua ve cönkler aracılığıyla yazılı gelenek yoluyla süreklilik kazanmıştır. Dolayısıyla Yunus Emre ilahilerinin söylendiği/okunduğu çevrelerde “okuma” kelimesine yüklenen anlam süreci anlamak adına önemlidir. Yûnus Emre Dîvânı’nda sözlü kültür ortamı ve yazılı kültür ortamı çevreleri olarak geçen mekânlar medrese, mektep, mescit, cami ve tekkedir. Dîvân’da “okuma” kelimesine söz ve yazı bağlamında anlam verildiği görülmüştür. Yazılı kültür ortamında okumak, kitaptan ve defterden yazılı bir metnin anlamını çözmek ve öğrenim görmek anlamlarında kullanılmıştır. Tekkelerdeki eğitim süreci ve uygulamaları, yazılı kültür ortamının “okuma” merkezli kavramlarıyla ifade edilmiştir. Daha çok söz etrafında şekillenen, bununla birlikte yazının da yer aldığı tekke ortamında okuma; anlama, idrak etme, kendini ve Hakk’ı bilme gibi anlamlara gelmektedir. Söz konusu ortamlarda yüzünden okuma, sessiz okuma, sesli okuma ve ezberden okuma biçimleri şekillenmiştir. Okuma, yazıdan bağımsız olarak “davet” anlamına da gelmektedir. Sonuç olarak; Yûnus Emre Dîvânı’nda “okuma” kelimesinin sözlü kültür, sözlü-yazılı kültür ve yazılı kültür bağlamlarında birbiriyle ilişkili olmak üzere farklı anlamlar içerdiği görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tekke edebiyatı, Yunus Emre, Dîvân, sözlü kültür, yazılı kültür

Kaynakça

• Arat, Reşit Rahmeti. Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999.
• ——. Eski Türk Şiiri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2007.
• Atalay, Besim (Çev.). Divanü Lügâti’t-Türk Tercümesi III, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999.
• Ay, Resul. “XIII-XIV. Yüzyıllar Anadolusu’nda Kültür Dolaşımı Açısından Dervişler Talebeler ve Hacılar”. Yüksek lisans tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 1998.
• Barutcu-Özönder, F. Sema. “Eski Türklerde Dil ve Edebiyat”, Türkler, C. 3, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 481-501 (864-906).
• Başgöz, İlhan. “Yunus Emre, Türk Folkloru ve Halk Edebiyatı”, Yunus Emre, Ed. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2012, 339-360.
• Baykara, Tuncer. “Sufi ve Çevre: Yunus Emre Anadolu’sunda Siyasal ve Toplumsal Ortam”, Yunus Emre, Ed. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2012, 15-42.
• Bloom, Jonathan. Kağıda İşlenen Uygarlık. Çev. Zülal Kılıç. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2015.
• Chartier, Roger. Yeniden Geçmiş. Çev. Lale Arslan. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, 1998.
• Çobanoğlu, Özkul. Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve Destan Türü, Ankara: Akçağ Yayınları, 2000.
• Ellul, Jacques. Sözün Düşüşü, Çev. Hüsamettin Arslan, İstanbul: Paradigma Yayınları, 1998.
• Ercilasun, Ahmet Bican. Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
• Ersoy, Osman. “Okuma ve Yunus Emre”, Türk Kütüphaneciliği, 17/4 (1968): 262-274, http://www.tk.org.tr 09.12.2020.
• Erünsal, İsmail. “Osmanlılarda Kadınlar Ne Okuyordu (XVI-XVII. Asırlar)”, Osmanlı Kültür Tarihinin Bilinmeyenleri, İstanbul: Timaş Yayınları, 2019, 69-94.
• Esin, Emel. “Tonga-Alp-Er (Kültür ve Sanat Tarihi Bakımından Bir Deneme)”, Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, S. 13’ten ayrı basım, (1985): 137-177.
• Gezer, Süleyman. Sözlü Kültürden Yazılı Kültüre Kur’an, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Goody, Jack. Mit, Ritüel ve Söz. Çev. Damla Sezgi. İstanbul: Küre Yayınları, 2017.
• Gölpınarlı, Abdülbâki. Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 2004.
• Güzel, Abdurrahman. Abdal Mûsâ Velâyetnâmesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Faroqhi, Suraiya. Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2005.
• Hızlı, Mefail “Kuruluşundan Osmanlılara Kadar Medreseler”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2 (1987): 273-281.
• Kara, İsmail ve Ali Birinci (hazl.). Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2012.
• Kara, Mustafa. “XIV. ve XV. Yüzyıllarda Osmanlı Toplumunu Besleyen Türkçe Kitaplar”, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, 8/ 8 (1999): 29-58.
• Kartal, Ahmet. “Yunus Emre’nin Anadolu’sunda Kültürel ve Entelektüel Hayat”, Yunus Emre, Ed. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2012, 43-96.
• ——. “Karahanlı Dönemi Türk Edebiyatı”, VIII.-XIII. Yüzyıllar Türk Edebiyatı, Ed. Kemal Yavuz ve Ahmet Kartal, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2018, 44-69.
• Korkmaz, Zeynep. “Yunus Emre ve Anadolu Türkçesinin Kuruluşundaki Yeri”, Türkoloji Dergisi, VI/1 (1973): 13-19.
• ——. “Oğuz Türkçesinin Tarihi Gelişme Süreçleri”, Turkish Studies, 5/1 (Winter 2010): 1-41.
• ——. “Oğuzcanın Orta Türkçe Dönemini Oluşturan Eski Anadolu Türkçesinin Tarihî, Sosyal ve Kültürel Gelişmelerden Kaynaklanan Dil Yapısı Üzerinde Genel Bir Değerlendirme”, Oğuzlar: Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, Ed. Tufan Gündüz ve Mikail Cengiz, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 2015, 705-716.
• Köprülü, Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1993.
• ——. “Selçukîler Zamanında Anadolu’da Türk Medeniyeti”, akt. Tülay Metin, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVI/1 (Temmuz 2011): 201-233.
• Kur’an-ı Kerim, Diyanet İşleri Başkanlığı: 25 Mart 2021. <https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir>
• Küçükbasmacı, Gülten. “Bitise Kalır Söz: Söz ve Yazı İlişkisi Açısından Kutadgu Bilig”, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 14/33 (2021): 1-23.
• Mcluhan, Marshall. Gutenberg Galaksisi, Çev. Gül Çağalı Güven, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2017.
• Neumann, Cristoph K. “Üç Tarz-ı Mütalaa Yeniçağ Osmanlı Dünyası’’nda Kitap Yazmak ve Okumak”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, 1 (Bahar 2005): 51-76.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Türkiye Selçukluları Devrinde Şehirli Tasavvufi Düşünce yahut Mevlânâ’yı Yetiştiren Ortam”, III. Uluslararası Mevlâna Kongresi 5-6 Mayıs 2003, Bildiriler, haz. Nuri Şimşekler, Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları, 2004, 19-30.
• ——. “Yunus Emre: 13-14. Yüzyıllar Arasında ‘Bir Garip Derviş-i Kalender-reviş’ yahut Önce Kendi Zaman ve Zeminin İnsanı”, Yunus Emre, Ed. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2012, 183-198.
• ——. (hzl.) Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Oğuz, M. Öcal. “Yozgat’ta Şehirleşme ve Âşık Edebiyatı”, Türk Dünyası Halk Biliminde Yöntem Sorunları, Ankara: Akçağ Yayınları, 2000, 107-116.
• Ong, Walter J. Sözlü ve Yazılı Kültür Sözün Teknolojileşmesi, Çev. Sema Postacıoğlu Banon, İstanbul: Metis Yayınları, 1999.
• Savaş, Saim. Bir Tekkenin Dinî ve Sosyal Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1992.
• Sertkaya, Osman Fikri. “Kağıda Yazılı Göktürk Metinleri ve Kağıda Yazılı Göktürk Alfabeleri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 38 (1990): 167-181.
• Shefer-Monssensohn, Miri. Osmanlı’da Bilim Kültürel Yaratı ve Bilgi Alışverişi, Çev. Kübra Oğuz, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2018.
• Starr, S. Frederick. Kayıp Aydınlanma. Çev. Yusuf Selman İnanç. İstanbul: Kronik Kitap, 2019.
• Sümer, Faruk. Oğuzlar (Türkmenler), Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 1972.
• Şahin, Haşim. Dervişler, Fakihler, Gaziler Erken Osmanlı Döneminde Dinî Zümreler (1300-1400), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2021.
• Tatcı, Mustafa. Yûnus Emre Divanı, İstanbul: H Yayınları, 2020.
• Tekin, Şinasi. Eski Türklerde Yazı, Kağıt, Kitap ve Kağıt Damgaları, İstanbul: Eren Yayıncılık ve Kitapçılık, 1993.
• Turan, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2009.
• Üçüncü, Kemal. “İrşâd ve Tebliğe Bağlı İcra: Türk Sözlü Kültür Geleneği Bağlamında Türk Tekke Edebiyatı”, TÜBAR. XVI (2004 Güz): 127-141.
• Yavuz, Kemal. “Yunus Emre’nin Yaşadığı Zamanda Türk Edebiyatına Genel Bir Bakış”, Yunus Emre Kitabı, Ed. Orhan Kemâl Tavukçu, Ankara: Aksaray Valiliği Yayınları, 2017, 25-36.
• Yıldırım, Dursun. “Tarihî Süreç İçinde İletişim Odakları, Ağları ve İşlevleri”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 10 (2000): 327-353.
• ——. “Türk Edebiyatının Yüzyılları [Türk Edebiyatına Yeni Bir Yaklaşım Denemesi]”, KÖK Araştırmalar, III/1 (2001): 75-122.