KÜLTÜREL MİRAS BAĞLAMINDA TARIMSAL TERASLAR VE ÖZELLİKLERİ: UZUNDERE (ERZURUM) ÖRNEĞİNDE BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2022, Cilt: 17 Sayı: 133, 160 - 175, 22.03.2022

Mustafa Özgeriş , Faris Karahan

Öz

İnsanoğlunun yaşam mücadelesinde en önemli safhalardan biri tarımsal faaliyetlere başlamasıdır. Tarımsal faaliyetlere başlayan insanoğlu doğa ile etkileşime geçerek, doğayı şekillendirmeye başlamış ve nihayetinde tarımsal peyzajın temellerini atmıştır. Tarımsal peyzaj genel olarak doğa içindeki tarımsal amaçlı yapılar, tarımsal faaliyet ve ürünlerin oluşturduğu manzaralardan oluşmaktadır. Tarımsal peyzajın önemli parçalarından biri de tarımsal teras bahçeleridir. Tarımsal teraslar eğimli arazilerde arazi eğiminin değiştirilerek, tarımsal faaliyetlere uygun hale getirilmesini sağlayan geleneksel sistemlerdir. Binlerce yıldır arazi kullanımı ve gıda üretiminin temel unsurlarını oluşturan teraslar dik eğimlerde bile tarımsal faaliyetlerin yapılmasına imkan tanımakta ve yüzey akışlarını azaltarak, sulama ve yağmur suyundan maksimum seviyede yararlanmayı sağlamaktadır. Yüzey akış hızının azalması ile birlikte erozyon da engellenmektedir. Bunun yanında terasların bulunduğu üzerinde kurulduğu arazi ile oluşturduğu uyum ve içerisinde yetiştirilen bitkiler ile oluşturduğu kompozisyon, estetik olarak çok güzel manzaralar sunmaktadır. Bu manzaraların somut bölümünü taş duvarlar, sulama arkları, teras yüzeyi, sebze ve meyve yetiştiriciliği ve bağcılık için ayrılmış parseller oluştururken, soyut kısmını ise binlerce yıl süren tarımsal üretim ve işleme sitemleri ile bunların nesilden nesile aktarım kültürü gelmektedir. Bütün bunlar, günümüzde tarım turizminin bir parçası olarak teras turizmini de gündeme getirmektedir. Teraslar geçmişten günümüze kadar farklı mimarilerde, farklı malzemelerle inşa edilmişlerdir. Bu farklılığın ortaya çıkmasında çevresel, sosyal ve ekonomik olmak üzere birçok faktör rol oynamıştır. Bu durum terasları bulundukları yerlere özgü kılmıştır ve bir kültür unsuru haline getirmiştir. Bu çalışma Türkiye’nin Erzurum ili, Uzundere ilçesinde yürütülmüştür. Çalışmanın amacı geleneksel tarımın bir parçası olan ve çeşitli nedenlerle kullanımı gün geçtikçe azalan ve yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olan tarımsal teras bahçelerinin yapısal ve bitkisel özelliklerini tespit ederek, kültürel miras bağlamında değerlendirmektir. Çalışma kapsamında ilçedeki tarımsal teras bahçelerinden rastlantısal olarak seçilen 9 bahçe yapısal özellikleri (teras duvarı genişliği ve yüksekliği, arazi eğimi, sulama ve drenaj sistemleri, teras duvarlarında kullanılan malzemeler ve inşa tekniği) ve kullanılan bitkiler bakımından incelenmiştir.
İlçedeki tarımsal teraslar tarıma uygun olmayan, marjinal tarım arazilerinde tarımsal üretim yapmaya imkan tanımaktadır. Terasların inşasında kullanılan malzemeler bazen bir akarsu yatağından toplanan bazen de arazinin üzerinde bulunduğu ana kayanın kırılması suretiyle temin edilen taş ve kayalardır. Teras duvarları kuru taş duvar tekniği ile inşa edilmiştir ve duvarların yapımında dayanıklılığı artırmak için eski ve geleneksel bir sistem olan hatıl uygulamasına başvurulmuştur. Kullanılan hatıllar ahşap malzemedir. Sulama sistemi olarak klasik sulama ya da salma sulama olarak adlandırılan sistemlerin bulunduğu tarımsal teras bahçelerinde, su araziye hendekler (ark) vasıtası ile getirilmektedir. En üst kademedeki terastan bırakılan su, kademeli olarak savaklar (boru) ile bir alt kademedeki terasa indirilmektedir. Tüm teraslar sulandıktan sonra fazla su arazi dışına çıkarılmaktadır ve bu sistem aynı zamanda drenaj işlevi de görmektedir. Teraslarda yetiştirilen bitkiler ise genel olarak ceviz, kiraz, elma, dut, kuşburnu, kızılcık gibi meyve türleridir. Teraslarda üretilen bitkiler asırlar boyunca ilçenin mutfak kültüründe birçok tatlı, marmelat, pekmez gibi ürünlerin ana maddesini oluşturmuş ve mutfak kültürünün şekillenmesine katkı sağlamıştır. Bunun yanında geleneksel birçok festival ve şenliğin de ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Çalışmanın sonucunda özellikle kırsal alanlardan kentlere olan göç ve tarımsal faaliyetlerin terk edilmesiyle beraber artık bakımsız durumda olan terasların korunması ve sürdürülebilirliğinin sağlanması amacıyla birtakım önerilerde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kültürel miras, tarımsal peyzaj, tarımsal teras, taş duvar, Uzundere

Kaynakça

• Anonim, 2018. https://www.tarim.gov.tr/Belgeler/Mevzuat/Talimatlar/ToprakArazi SiniflamasiStandartlariTeknikTalimativeIlgiliMevzuat_yeni.pdf (10.04.2020)
• Anonim 2020a. Uzundere Belediyesi, İlçemiz Hakkında. http://www.uzundere.bel.tr/islemler.asp?x=8 (10.04.2020)
• Anonim 2020b. Uzundere Kaymakamlığı, İlçemizin Coğrafyası. http://uzundere.gov.tr/ (10.04.2020)
• Aşılıoğlu, Fatma ve Yalçın Demir Memlük. Frig Vadisi Kültür Mirası Alanlarının Belirlenmesi ve Değerlendirilmesi. Ankara Üniversitesi Çevre Bilimleri Dergisi, 2 (2), (2010): 185- 197.
• Balta, Sıla ve Meryem Atik. Dünya Mirası Kırsal Kültürel Peyzajları ve Selge Tarım Terasları. Inonu University Journal of Art and Design 2018: 63-76.
• CEPF, 2003. Critical Ecosystem Partnership Fund. Ecosystem Profile, Caucasus Bioiversity Hotspot. https://www.cepf.net/our-work/biodiversity-hotspots/caucasus (10.04.2020).
• Çakmak, Erol. Uzundere Stratejik Gelişme Planı: Vizyon 2023. Erzurum, Türkiye, 2010. ISBN: 978-975-980-33-3-9
• Denzin, Norman, K. and Yyonna S. Lincoln. The Landscape of Qualitative Research. Sage Publications, 2008. ISBN: 978-1-4129-5758-8.
• Doğan, Zeliha ve Füsun Erduran Nemutlu. Kültürel Miras Olarak Tarımsal Peyzajın Önemi: Karabiga, Çanakkale Örneği. ÇOMÜ Ziraat Fakültesi Dergisi 6 (2018): 161-168.
• Fresco, Louise O. Challenges for food system adaptation today and tomorrow. Environmental Science & Policy, 12 (2009-4), 378-385.
• Galletti, Christopher S., Elizabeth Ridder, Steven E. Falconer, Patricia L. Fall. Maxent Modeling of Ancient and Modern Agricultural Terraces in The Troodos Foothills, Cyprus. Applied Geography 39 (2013): 46-56.
• Gökırmaklı, Çağlar ve Mustafa Bayram. Gıda İçin Gelecek Öngörüleri: Yıl 2050. Akademik Gıda 16 (2018-3), 351-360.
• Gül, Atila. Peyzaj İnsan İlişkisi ve Peyzaj Mimarlığı. Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi A/1 (2000): 97-114.
• Güneroğlu, Nilgün ve Makbule Bekar. Agricultural Landscape Values of Turkey. Sofia: St. Kliment Ohridski University Press, 2016.
• Hocaoğlu, Dilek. Beypazarı’nın Kültürel Mirasa Dayalı Kentsel Markalaşmasında Tasarımın Rolü. Millî Folklor, 28 (2016-109): 217-232.
• Hughes, R. Hatil Construction in Turkey: Earthquake-Safe: Lessons to be Learned from Traditional Construction. International Conference on the Seismic Performance of Traditional Buildings, ICOMOS, Istanbul: 2000.
• Karahan, Faris, İbrahim Kopar, Tuba Orhan, Egemen Çakır. The Geopark Potential of Tortum Valley (Erzurum-Turkey) and its Surroundings. Natural Environment and Culture in the Mediterranean Region II, Cambridge Scholars Publishing in association with GSE Research, 2011, 395-406.
• Lasanta, Teodoro, José Arnaéz, Purificación Ruiz Flaño, Noemí Lana-Renault Monreal. Agricultural Terraces in The Spanish Mountains: An Abandoned Landscape and A Potential Resource. Boletín de la Asociación de Geógrafos Españoles 63 (2013): 487-491.
• Özsoy, Nezihe. Lezzet Vadisi Çoruh’tan Uzundere Sofrası. Uzundere Turizmi Geliştirme Projesi, Ankara, Türkiye, 2012.
• Parviz, Koohafkan, and Miguel A. Altieri. Globally Important Agricultural Heritage Systems A Legacy for the Future. Rome: Food and Agriculture Organization of the United Nations, 2011.
• Tarolli, Paolo and Nunzio Romano. Terraced Landscapes in Italy: State of The Art and Future Challenges, Italy: 2014.
• Tian, Mi, Min Qingwen, Lun Fei, Zheng Yuan, Anthony M. Fuller, Lun Yang, Yongxun Zhang and Jie Zhou. Evaluation of Tourism Water Capacity in Agricultural Heritage Sites. Sustainability 7 (2015), 15548-15569.
• UNESCO, 2009. World Heritage Papers http://unesdoc.unesco.org/images/0018/001870/187044e.pdf (10.04.2020).
• UNESCO, 2020a. UNESCO Türkiye Milli Komisyonu, http://www.unesco.org.tr/Pages/158/177/S%C3%B6zle%C5%9Fmeler (16.04.2020).
• UNESCO, 2020b. https://whc.unesco.org/en/list/1111/ (17.04.2020).
• UNESCO 2020c. https://ich.unesco.org/en/RL/art-of-dry-stone-walling-knowledge-and-techniques-01393 (17.04.2020).
• Yilmaz Karaman, Özgül ve Mine Tanaç Zeren. Importance and Deterioration Problems of Wooden Supporting Elements Within The Masonry System of Traditional Turkish Houses. Dokuz Eylul Unıversity Faculty of Engineering, Journal of Science and Engineering 12 (2010-2): 75-87.
• Yilmaz Karaman, Özgül ve Mine Tanaç Zeren. Case Study: Examples of Wooden Vernacular Architecture - Turkish Houses in Western Anatolia. Journal of Built Environment 3 (2015-1,2): 77-87.