TOROSLARDA ARI EVLERİ: KIRSAL BİR YAPI KÜLTÜRÜ

Yıl 2022, Cilt: 17 Sayı: 133, 188 - 206, 22.03.2022

Nisa Yılmaz Erkovan , Lale Özgenel

Öz

Bu çalışma Alanya ve Konya’daki kırsal arı evlerini konu etmektedir. Üretimi ilk çağlarda başlayan balın hasadı, tarih içinde farklı tekniklerle yapılmıştır. Yerleşik hayata geçildikten sonra ticari malzeme olarak
önem kazanan balın üretiminde, kovanların korunması bir ihtiyaç olarak ortaya çıkmış ve yöreye göre değişen
yöntemler geliştirilmiştir. Sepet, ahşap, seramik gibi farklı malzemelerden üretilen kovanların, mağaraların
yüksek duvarlarına, ağaç kovukları içine veya dallarının arasına, bahçe duvarları ve ev duvarlarına yapılan
nişler içerisine yerleştirilmesiyle hem iklim şartlarına hem de hırsızlık, vahşi hayvan saldırısı gibi diğer tehditlere karşı korunaklı bal üretim ortamları oluşturulmuştur. Arıcılık kültürü, arılara özel ve içinde kovan barındıran bir kırsal yapı tipinin geliştirilmesi ile zaman içerisinde kendi mekânsal bağlamını oluşturmuştur. Bu
bağlam içerisinde yerel olanaklar ve ihtiyaçlar doğrultusunda aynı amaca hizmet eden farklı yapı tipleri ortaya
çıkmıştır. Kırsal mimarinin özgün örneklerinden olan ve bu çalışmada “arı evleri” olarak adlandırılan yapılar,
arı kovanlarının güvenliğini sağlamak ve iklim koşullarından korumak amacıyla tamamen yerel malzemeler
ve yapım teknikleri kullanılarak inşa edilen yapılardır. Kırsal peyzaj içinde özgün bir tipoloji oluşturan arı
evleri yalnız kullanıcı, biçim ve işlev açısından değil, yerel malzemelerle yapılan ve yıkıldığında tamamıyla
kendi malzemesiyle yeniden inşa edilebilen yapılar olarak da cami, çeşme, köy konağı, tahıl ambarı, kuyu,
kümes, ağıl, samanlık, mezarlık gibi diğer kırsal mimari öğelerden ayrışır. Kırsal yerleşmelerde özgün formları ile geniş bir coğrafyaya yayılan bu yapılarda farklı inşa teknikleri izlenir. Yaygın olarak Akdeniz havzası
içerisinde arı evleri, ahşap hatıllı ve harçsız yığma taş duvarlardan oluşan yüksek bir gövde ve bu gövde
üzerine yerleştirilen, kara kovanların üst üste istiflendiği geniş saçaklı ahşap bir platformdan oluşur. Bu
platform üzerine dizilen kara kovanlar ahşap, sac veya ağaç kabuklarından oluşan kaplama/örtü ile iklime
karşı koruma altına alınır. Kimi zaman moloz taş ve ahşap kullanarak bir gövde inşa etmek yerine daha ekonomik bir yöntem olarak yüksek ağaçların gövdelerine belli bir yükseklikte ahşap platformların çatılmasıyla
oluşan örnekler de vardır. Görülen bir diğer tip arı evi ise gövdesinin olmaması ve etrafında bir çevre duvarı
olması ile ayrışır. Türkiye’nin farklı bölgelerinde halen kullanılan arı evleri hakkında nispeten sınırlı sayıda
araştırma ve belgeleme bulunmaktadır. Güncel çalışmalar Antalya’nın batısında bulunan Elmalı, Korkuteli,
Teke Yöresi ve doğusunda Gazipaşa’da tespit edilmiş olan arı evleri üzerinedir. Bu çalışma, Antalya’nın
doğusunda bulunan Alanya ile Konya kırsalında yapılan saha çalışmalarında tespit edilen arı evlerini kırsal
kültür öğesi olarak ele almakta, belgelemekte, mevcut örnekler kapsamında yapım tekniği, malzeme kullanımı
ve mimari form açısından karşılaştırmakta ve Akdeniz havzası bağlamında arı evi tipolojisi üzerine bir derleme ve değerlendirme sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Alanya, Konya, Arı Evi, Kırsal Mimari, Arıcılık

Kaynakça

• Bektaş, C. Halk Yapı Sanatı. İstanbul: Literatür Yayıncılık, 2001.
• Bulut, S. "Likya'da Arıcılık/Beekeeping in Lycia". Der. H. İşkan, E. Dündar. Lukka'dan Likya'ya Sarpedon ve Aziz Nikolaosun Ülkesi/From Lukka to Lycia The Land of Sarpedon and St. Nicholas, 2016a: 584-593. İstanbul.
• Bulut, S. "Eski Akdeniz’de Arı Ürünleri". Der. E. Dündar, Ş. Aktaş vd. Havva İşkan'a Armağan LYKIARKHISSA Festschrift für Havva İşkan, 2016b :133-146. İstanbul.
• Bulut, S. "Lykia’da Arıcılık: Seren ve Çevre Duvarlı Arılıklar Işığında Antik Geleneği Arayış". Der. H. İşkan, F. Işık. Kum'dan Kent'e: Patara Kazılarının 25 Yılı. Uluslararası Sempozyum Bildirileri, 11-13 Kasım 2013, İstanbul, 2015: 97-132. Bulut, S. "Tarih ve Arkeolojide Arıcılık". Der. N. Çevik, M. Köseoğlu. Çine Arıcılık Müzesi Çalıştay ve Panel Bildirileri, Aydın, 2010: 21-25.
• Bulut, S. ve Lenger D. S. "Antik Dönemde Arı Ürünlerinin Kullanımı". Der. E. Akçiçek, B. Yücel. Arı Ürünleri ve Sağlık (Apiterapi), İzmir, 2015: 7-16.
• Ceylan, S. “Kırsal Mimarinin Örneklerinden Serenlerin Coğrafi Açıdan İrdelenmesi”. Doğu Coğrafya Dergisi/ Eastern Geographical Review 17, 2012: 151-168.
• Crane, E. The World History of Beekeeping and Honey Hunting, New York, 1999.
• Crane, E. The Archaeology of Beekeeping, Cornell University Press Great Britain, 1983.
• Crittenden, A. N. (2011). “The Importance of Honey Consumption.” In Human Evolution, Food and Foodways: Explorations in the History and Culture of Human Nourishment, 19: 4, 2011: 257-273, DOI: 10.1080/07409710.2011.630618.
• Emiroğlu, M. Bolu’da Yaylalar ve Yaylacılık, 1977.
• Erkovan Yılmaz, N. “Gazipaşa Arı Serenleri”. TÜBA-KED 18, 2018 : 83-100.
• Erkut, S. “Hititler’de Arı ve Bal.” Acta Turcica, 3(1), 2011: 36–39.
• Günay, R. “Ambarlar, Arı Serenleri ve Likya Mezarları”. Der. R. Günay, Elmalı ve Yöresel Mimarlığı, İstanbul 2008: 285-294.
• Gümgüm, G. “Ürünlü (Ki̇te)’de Ev Duvarları İçi̇nde ve Bahçe Duvarları İçi̇nde Yer Alan Arılıkların Tespi̇ti̇ içi̇n Ön Araştırma Çalışması”. Uludağ Bee Journal, 15(2), 2015: 80–88.
• Harrison, M. Mountain and Plain “From The Lycian Coast to the Phyrigian Plateau in the Late Roman And Early Byzantine Period. Ed. Wendy Young, Michigan 2001.
• Harissis, H. V. Beekeeping in Prehistoric Greece. In Hatjina, F; Mavrofridis, G; Jones, R. (Eds) Beekeeping in the Mediterranean- From Antiquity to the Present. Nea Moudania, 2018: 18- 39pp.
• Hasol, D. Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. YEM Yayınevi. 6. Baskı, 1995.
• Kavas, K. R. “Akdeniz Yaylalarında Transhümant Mekân Örüntülerinin Karşılaştırmalı Analizi: Belgeler Işığında Antalya (Türkiye) ve Abruzzo (İtalya)”. Adalya XIX/2016. Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Yıllığı, 2016: 367-395.
• Kjeldsen K., Zahle, J. “Lykische Gräber: Ein vorläufiger Bericht”. AA 90, 1975: 312-350.
• Krickl, E. “LycianJournal 1892.” Ed. Nezih Başgelen. Suna İnan Kıraç Vakfı Yayınevi, 2005.
• Kritsky, G. The Quest for the Perfect Hive: A History of Innovation in Bee Culture. Oxford: Oxford University Press, 2010. Mavrofridis, G. “Urban Beekeeping in Antiquity”. Ethnoentomology 2, 2018: 52–61.
• Mazar, A. ve Panitz-Cohen N. “It Is the Land of Honey: Beekeeping at Tel Reḥov”. Near Eastern Archaeology, (4), 2007: 202-219.
• Mellaart, J. Excavations at Çatal Hüyük, 1962: Second Preliminary Report. Anatolian Studies, 1963: 43-103. https://doi.org/10.2307/3642490.
• Önal Gündüz, A. Alanya’nın Yer Adları. Alanya Belediyesi Yayınları: 14 Alanya Envanteri Serisi: 02. Alanya, 2019.
• Rotroff, S. The Athenian Agora, Vol. XXXIII. Hellenistic Pottery: The Plain Ware. Princeton, NJ: The American School of Classical Studies at Athens, 2006.
• Rudofsky, B. The Prodigious Builders. United States of America, 1977.
• Salih, B. ve diğ. “Ancient Nigella Seeds from Boyalı Höyük in North-central Turkey.” Journal of Ethnopharmacology, 124, 2019: 416–420. https://doi.org/10.1016/j.jep.2009.05.039.
• Sarıözen, S. ve diğ. “Kapadokya’da Arıcılık.” Erciyes Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi (6)2, 2009: 143-155.
• Tanal, Ö. “Ölümden Dirime Antalya’nın Likya Mezar Anıtları Benzeri Arı Kovanları: Serenler”. Gastro Metro 56, 2010: 325-335.
• Tanal, Ö. “Ölümden Dirime Serenler”. Antalya Kültür ve Turizm Dergisi 1.5, 2011: 120-126.
• Uysal, M. ve Arat Y. “Shelters As Examples of the Vernacular/ Traditional Achitectural Formations in Ecological Environments: Elmalı Arı Serenleri”. Prostor: A Scholarly Journal of Architecture and Urban Planning 20/2 (44), 2012: 340-351.
• Uysal, M. ve Arat Y. “Türk Halk Kültürünün Yerel Mimari Mirası: Arı Serenleri”. Milli Folklor 26/102, 2014: 154-167.