KIBRIS TÜRK KÜLTÜRÜNDE KARAGÖZ TASVİRLERİ VE GÖSTERMELİKLER

Yıl 2022, Cilt: 17 Sayı: 133, 102 - 127, 22.03.2022

Mustafa Yeniasır , Burak Gökbulut , Ali Efdal Özkul

Öz

Türk toplumunun sosyal yaşamında uzun yıllar yer edinen Karagöz oyunu, süreç içerisinde insanları eğlendirirken aynı zamanda düşündüren ve toplumsal bilincin oluşmasına katkı sağlayan önemli bir araçtır. Osmanlının 1571’de Kıbrıs’ı fethetmesiyle Anadolu’dan adaya gelen insanlar kendi kültürlerini Kıbrıs’a getirmişler ve getirmiş oldukları bu kültürel unsurlara, Kıbrıs’ın sosyolojik-coğrafik özelliklerinden kaynaklanan farklı
kültürel unsurları da ekleyerek bunları harmanlamışlardır. Anadolu’dan adaya getirilen kültür unsurlarından biri
de Karagöz gölge oyunu olmuş ve bu oyun yıllar içerisinde ada kültürüne özgü yönler kazanarak bünyesine
yerel özellikler katmıştır. Bugün Kıbrıs Türk Karagöz geleneği içerisinde ulaşılabilen en eski tasvirler ve göstermelikler 1900’lü yılların ilk çeyreğine kadar uzanmaktadır. Adada söz konusu geleneğin içerisinde çok
önemli bir yer tutan Mehmet Ertuğ, oyunlarına ve tasvir-göstermelik yapımına 1963 yılında başlamış, 2005
yılında sağlık sorunlarından dolayı tasvir-göstermelik yapmayı ve oyun oynatmayı bırakmıştır. 2015 yılından
itibaren Kıbrıs’ta Karagöz geleneği, sanatçı İzel Seylani tarafından sürdürülmektedir. Bundan dolayı makalede,
Kıbrıs Türk Karagöz oyunlarında adaya özgü olarak kullanılan tasvirler ve göstermelikler “1900’lerin ilk çeyreğinden 1963’e”, “1963’ten 2005’e” ve “2015’ten günümüze kadar” olmak üzere üç başlık altında incelenmiş
ve Kıbrıs Türk kültürünün Karagöz oyunlarına tasvirler-göstermelikler bağlamında yapmış olduğu katkı ortaya
konmuştur. Çalışmada ele alınan tasvirlerin ve göstermeliklerin bir kısmı Karagözcü Mehmet Salih Efendi’ye
ait olup bu tasvirler ile göstermelikler 1900’lü yılların ilk çeyreğinden itibaren adada oynanan oyunlarda kullanılmıştır. Söz konusu tasvir ve göstermelikler, Ertuğ tarafından bulunarak ayrıntılı bir alan araştırmasıyla isimlendirilmiş ve tamir edilmiştir. Mehmet Ertuğ, oyunlarında Bekri, Yahudi, Çelebi vb. tipleri kullanmanın yanında adada yaşamış olan, Kıbrıslı Türk destan anlatıcısı, meddah ve âşık Aynalı ile Lefkoşa Çağlayan Sinemasında filmlerin tanıtımını yapan Rum Avrayimi gibi tiplere ayrıca adaya özgü yapılara da yer vererek Karagöz sanatına yerel özelikler katmıştır. Ertuğ’un Karagöz sanatını icrayı bırakmasının ardından Kuzey Kıbrıs’ta bu sanatı devam ettiren Seylani de oyunlarında ağırlıklı olarak yerel tipleri ve adaya özgü birtakım unsurları göstermelik olarak kullanmayı tercih etmektedir. Seylani, söz konusu yerel tipleri ve Kıbrıs’a ait mekânları, Mehmet Ertuğ’dan daha yoğun bir şekilde oyunlarında kullanmaktadır. Çalışmada ele alınan tasvirler ve göstermelikler, Karagözcü Mehmet Efendi, Mehmet Ertuğ ve bugün İzel Seylani sayesinde günümüze kadar ulaşmıştır.

Anahtar Kelimeler

Karagöz gölge oyunu, tasvir, göstermelik, Mehmet Ertuğ, İzel Seylani

Karagöz Descriptions and Bread and Circuses Developed to Date in Turkish Cypriot Culture

Öz

Kaynakça

• And, Metin. Dünyada ve Bizde Gölge Oyunu, Ankara: İş Bankası Kültür Yayınları, 1977.
• Aykan, Bahar. "‘Patenting’ Karagöz: UNESCO, Nationalism and Multinational İntangible Heritage". Taylor & Francis-International Journal of Heritage Studies 21.10 (2015): 949-961.
• Cahit, Neriman. Araplara Satılan Kızlarımız. Lefkoşa: Ajans Yay Ltd, 2011.
• Cahit, Neriman. Eski Lefkoşa Kahveleri ve Kahve Kültürü. Girne: Şadi Kültür Sanat Yayınları, 2001.
• Çetin, Mustafa ve Özgiden, Hatice. “Dijital Kültür Sürecinde Dijital Yerliler ve Dijital Göçmenlerin Twitter Kullanım Davranışları Üzerine Bir Araştırma”. Gümüşhane Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi 2.1 (2013): 172-189.
• Çolakoğlu, Gözde. “Gelenekten Beslenen Karagöz”. Folklor ve Edebiyat Dergisi 12.46 (2006), 543-554.
• Ertuğ. Mehmet. “Mehmet Etuğ ile Kıbrıs Türk Karagöz Sanatı Hakkında Söyleşi”. Söyleşi yapan: Burak Gökbulut ve Mustafa Yeniasır. Ortaköy-Lefkoşa, 2020-Aralık.
• Ezilmez, Hüseyin. “Geleneksel Kıbrıs Türk Tiyatrosu”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi 6.12 (2013): 79-103.
• Gökcan, Melike. “Küşteri Meydanında Zaman Yolculuğu Geçmişten Günümüze Karagöz Oyunlarının Toplumsal Boyutu”. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi ÖS-III (2016): 83-92.
• Gökçe, Turan. “1572 Yılında İç-İl Sancağından Sürülüp Kıbrıs'ta İskân Edilen Aileler”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 2.2 (1997): 1-78.
• Gökçe, Turan. “1572-73 Yıllarında Kıbrıs'ta İskân Edilmek Üzere Karaman ve Rum Vilâyetlerinden Sürülen Aileler”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 3.2 (1999), 9-74.
• Güven, Oğuz. “Politik ideolojinin icat ettiği gelenek: Karagöz”. Millî Folklor 20.79 (2008): 78-83.
• İşçioğlu, Deniz. “Kıbrıs Türk Kent Kültüründe ‘Bandabulya’”. Millî Folklor 29.114 (2017): 79-87.
• Karadayı Numan, Cemaliye. “Kıbrıs Türk Kültüründe Gölge Oyunu ve Mehmet Ertuğ”. Yayımlanmamış yüksek lisan tezi. Lefkoşa: Yakın Doğu Üniversitesi, 2018.
• Mandaloğlu, Mehmet. “Bozkır Türklerinde Ekonominin Hayvancılık ve Tarıma Dayalı Olarak Değerlendirilmesi”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 3.1 (2014): 75-93.
• Susuzlu, İlke. “Kıbrıs Türk Halk Kültüründe Gölge Tiyatrosu Bağlamında İcra ve Seyirci”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013.
• Tamçelik, Soyalp. “Kıbrıs’ın Fethini Meşrulaştıran Dinî Sebepler”. Türk Kültürü XXXII 374 (1994): 373-380.
• Tuncel, Uğur. “Axel Olrik'in Halk Anlatılarının Epik Yasaları Bağlamında ‘Ağalık’ Adlı Karagöz Oyunu Çözümlemesi”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 48.48 (2013): 203-240.
• Turkan, Zihni. “Kıbrıs’ ta Osmanlı Dönemi XIX. YY Türk Evlerinde Bir Karakteristik: Cumba”. Journal of History Culture and Art Research, 7.1 (2018): 565-577.
• Turkan, Zihni. “Kıbrıs'ta Osmanlı Dönemi'nden Günümüze Türk Mimarisi Eserleri”. The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication 6.4 (2016): 479-487.
• UNESCO İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası Temsilî Listesi. Erişim tarihi: 29.10.2020. <https://www.unesco.org.tr/Pages/126/123/UNESCO-%C4%B0nsanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1n-Somut-Olmayan-K%C3%BClt%C3%BCrel-Miras%C4%B1-Temsil%C3%AE-Listesi>
• Yeniasır, Mustafa ve Gökbulut, Burak. “Perception and Attitudes of Local People on Sustainable Cultural Tourism on the Islands: The Case of Nicosia”. Sustainability, 10.6 (2018): 1892.
• Yeniasır, Mustafa ve Gökbulut, Burak. “Zivaniya’dan Kahveye Kıbrıs Türk Kültüründe İçecekler ve Sosyo-Kültürel İşlevleri”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 1.49 (2020): 197-209.