ANLAMBİLİM PERSPEKTİFİNDE “GELİŞİ GÜZEL KELİMELER”

Yıl 2022, Cilt: 17 Sayı: 133, 29 - 40, 22.03.2022

Kubilay Aktulum

Öz

Gösterge çözümlemesinden metne, metinden kültür çözümlemesine yönelen göstergebilim kültür olgularını, bunların değişik toplumlardaki görünümlerini de inceler. Kültür göstergebiliminin verilerini kullanan
anlambilim özellikle François Rastier’nin yorumsal anlambilim başlığı altındaki kuramsal verilerinden yararlanarak anlam odaklarını kavramaya çalışır. Algirdas Julien Greimas’ın yapısal anlambilim başlığı altında
gerçekleştirdiği anlam çözümlemesi çalışmalarına koşut olarak yorumsal anlambilim, metinleri, ardından
toplumların kültürlerini çözümlemeye yarayacak yöntemsel veriler ortaya koyar. Iouri Lotman ve Boris
Ouspenski’nin öncülük ettiği, Sémiotique de la Culture Russe (Rus Kültürünün Göstergebilimi) başlığı altında
yaptıkları çözümlemelerden esinlenen böyle bir yaklaşımın Fransa’daki temsilcileri arasında sayılan Greimas,
Rastier gibi araştırmacılar kültürü metinde çözülmüş bir etken olarak değerlendirirler. Bu bakış açısına göre,
göstergesel biçimler anlamlı biçimlerdir anlayışı benimsenir. Greimas için kültürel gerçekler, kavramsal ve
ideolojik modeller biçiminde metne işlenmiştir. Greimas’ın tanımlamalarını geliştiren François Rastier, metnin anlambilimi başlığı altında Saussure ve Hjelmslev gibi dilbilimciler tarafından kurulan ve dillerin özelliklerini Cassirer'in sembolik formlar olarak adlandırdığı gösterge dizgelerine ve kültürel oluşumların özelliklerine bağlayan bilgi alanı olarak kültürlerin göstergebilimi için çözümleme yolları sunar. Anlambilimsel kuramını kültür bilimle buluşturan Rastier, Greimas’ın anlamı sözlükbirimlere indirgeyen yaklaşımının ötesine
geçerek yorumsamacı (fr. herméneutique) bir görüngüde metnin anlambilimini kültür göstergebilimiyle
buluşturur, bir kültür göstergebilimi için kimi ölçütler önerir: Örneğin metinlerin betikbilimsel ve yorumsamacı çözümlemesi ölçütlerden birisidir. Anlambirimcikleri bağlamı dikkate alarak çözümlemeye dayanan bu
aşama söz konusu metnin ayırıcı özelliklerini belirlemeye uğraşır. Betimleme aşamasında değer yargıları ileri
sürmeden metindeki değerleri betimler. Anlamı belirleme aşamasında anlamsal özellikleri olan unsurlar
yanında imgeleri de dikkate alır. Bunları yaparken karşılaştırmalı ve ayrımsal bir tutuma bağlı kalır, kültürün
ancak kültürlerarası bir görüngüde kavranabileceğini düşünür. Söz konusu ölçütler içerisinde metinselliğin bir
parçası olan, yalın birer gösterge olmanın ötesinde anlambirimler olarak kelimelerin kültürel arka planlarıyla
etkili bir işlev yüklendiklerini unutmamak gerekir. Birer kültürel kelime (fr. lexiculture) olarak görülen bu
türden anlambirimler bir kültür anlambilimi perspektifinde değerlendirilebilir. Göstergebilimi basmakalıplaşmış verilerinden yararlanan bu yaklaşımı Öcal Oğuz’un Gelişi Güzel Kelimeler adlı kitabında kullanacağız.
Kültür anlambiliminin tüm ölçütlerini bir yazı bağlamında kullanmadan bir dizi anlambilimsel uç üzerinde
odaklanacağız. Amacımız kültür anlambilimi perspektifinde kullanılan verileri belli ölçüde uygulamaya
sokmak, bir çözümleme önerisi ortaya koymaktır.

Anahtar Kelimeler

anlambilim, gelişi güzel kelimeler, kültürel kelime, Öcal Oğuz, göstergebilim, kültür göstergebilimi

Kaynakça

• Aktulum, K., Folklor ve Metinlerarasılık, Çizgi Yayınları, 2013.
• Courtés, J., Analyse sémiotique du discours. De l’énoncé à l’énonciation, Hachette, 1991.
• Galisson, R., “Où il est question de lexiculture, de cheval de Troie, et d’impressionnisme”, ÉLA, 1995, n° 97, s. 6-31.
• Groupe µ, Rhétorique de la poésie. Lecture linéaire, lecture tabulaire, Seuil, 1990.
• Lehmans, Anne et Liquète, Vincent, “Le document dans une pragmatique sociale de l'information”, Communication & langages,‎ 2019, s. 115-129.
• Ligas, P., “Registres, stéréotypes et charge culturelle des mots dans le discours sportif non normatif”, ÉLA, 2012/1 n°165, s. 13- 27.
• Pruvost, J., “Lexique et vocabulaire : une dynamique d’apprentissage”, ÉLA, 1999, n° 116, s. 395-419.
• Rastier, F., Sémantique interprétative, PUF, 2009.
• Silva, M., La lexiculturologie… en didactologie des langues-cultures, Synergies Portugal n°1 – 2013, s. 69-89.