ERZURUM VE ÇEVRESİNDE GAZEL-GAZELHANLIK GELENEĞİ

Yıl 2022, Cilt: 17 Sayı: 134, 50 - 67, 22.06.2022

Ahmet Feyzi , Hasan Tahsin Sümbüllü

Öz

Merkezi kültürün şekillenmesini ve renklenmesini sağlayan önemli etkenlerin başında alt kültür olguları
gelmektedir. Alt kültürü oluşturan olgular ise büyük ölçüde yöresel dinamiklerin etkisiyle ortaya çıkmakta ve
hayatiyet bulduğu bölgenin renklerini, yaşam koşullarını, duygu-düşüncelerini, adet, gelenek ve göreneklerini
üzerinde taşımaktadır. Bu sebepledir ki merkezi kültürün varlığını sürdürme gücü ve ilerleyen zaman içerisinde zenginleşme miktarı, büyük ölçüde alt kültürden bünyesine kattığı olguların yoğunluğuyla paralellik göstermektedir. Kültürün her alanında olduğu gibi müzik kültürünün gelişimi ve zenginleşmesi de bölgesel müzik kültürlerinin merkezi kültüre yaptığı katkıdan büyük ölçüde etkilenmektedir. Bölgesel yaşam ve düşünce
biçimleri bölgesel müzik kültüründe üretilen eserlerde tecessüm etmekte, bu biçimler merkezi kültür içerisine
bölgesel müzik kültürü sayesinde taşınmaktadır. Bu araştırmada, merkezi müzik kültürünün besleyici kaynaklarından birisi olan ve yoğun olarak Doğu Anadolu-Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde varlığını sürdüren gazel ve gazelhanlık olguları Erzurum ili özelinde ele alınmaya çalışılmıştır. Araştırma sürecinde geleneğin yöredeki önemli temsilcileri, katılımcı gözlem yöntemiyle incelenmiş ve bu kişiler, temsil ettikleri gelenek ve
geleneğin ortaya çıkardığı müzikal yapı, bulundukları doğal ortamları içerisindeki durumları ile anlamlandırılmaya çalışılmıştır. Elde edilen veriler esas alınarak bölge insanı açısından bu kültürün ne ifade ettiği, merkezi müzik kültürüne ne katkılar sağladığı, bu kültürün taşıyıcısı olan kişiler açısından taşıdığı anlam aydınlığa kavuşturulmaya çalışılmıştır. Erzurum ve çevresinde yaygın olan gazelhanlık geleneği, başta bölgesel ve ulusal müzik kültürüne büyük ölçüde katkı sağlamakta, genellikle dini öğretileri konu edinen bu eserler,
yaygınlık kazanarak ulusal müzik repertuvarına eklenmektedir. Melodi ve usul yapısı açısından farklı biçimlerde, irticalen bestelenen eserler öncelikli olarak var olduğu çevrenin ezgi belleğini yansıtmakta ve genellikle
halk müziği özellikleri taşımaktadır. Güfteler bölgenin önemli mütefekkirlerine ait divanlardan seçilmekte ve
ismi bölgeyle özdeşleşmiş bu mütefekkirlere ait güfteler, müzik aracılığıyla daha geniş kitlelere ulaşmaktadır.
Gazelhanlık geleneği ve gelenek içerisinde üretilen eserler aracılığıyla bölgede hâkim olan dini öğretiler canlı
tutulmakta ve bu dini öğretilerle bağlantılı olan yaşam biçimi gazelhanlar sayesinde müzik sanatı içerisinde
taşınmaktadır. Gazelhanlar toplum içerisinde bu dini öğretilere uygun bir yaşam biçimi sergilemekte, bu
nedenle sevgi ve saygıya haiz görülmektedir. Gazelhanlık ve gazel söyleme geleneği her canlı gelenek gibi
ilerleyen sürece paralel bir şekilde değişim yaşamakta ve özünü korumak şartıyla zaman içerisinde farklı
uygulamaları da bünyesine dahil etmektedir. Değişim süreci içerisinde gelenek içerisinde var olan çalgı,
mekân, icra ve icracı gibi bazı olgular ve geleneğin kendisi, değişen koşullara kısmi olarak uyum sağlamaktadır. Durağan olmayan yapı sayesinde, gazelhanlık geleneği müzik aracılığıyla topluma daha fazla nüfuz etmekte ve bu değişim sayesinde her dönem canlılığını sürdürmektedir.

Anahtar Kelimeler

Folklor, Gazel, Gazelhanlık, Dini Müzik, Alan Araştırması

Kaynakça

• Akın, B. (2020). Türk Halk Bilimi Çalışmalarında Müziğin İşlevselliği Üzerine Eleştirel Bir Değerlendirme. Milli Folklor, 172-185.
• Budak, O. A. (2000). Türk Müziğinin Kökeni-Gelişimi (Deneme). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Bulut, S. (1984). Kuşaktan Kuşağa Erzurum Folkloru. Ankara: Erzurum Halk Oyunları Halk Türküleri Derneği Yayınları.
• Düzgün, D. (2007). Erzurumlu Mutasavvıf Halk Şairi Zikrî. Milli Folklor, Yıl 19, sayı 76, 93-101.
• Düzgün, D. (2009). Erzurumlu Kâmi Hakkında Yapılan Çalışmalar, Yeni Belgeler ve Bilgiler. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, Cilt 2, Sayı 3-4, 217-227.
• Erdener, Y. (2019). Kars'ta Çobanoğlu Kahvesi'nde Âşık Karşılaşmaları. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• İpekten, H. (1996). "Gazel", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı yayınları.
• Jo’raev, E. O.-M. (2013). Tarihi Genetik Ortaklık ve Senkretik [=Bağdaştırmacı] Sanat Yaklaşımları Bağlamında Şaman ve Epik Küyci [=Ozan] (Çev: Bayram Durbilmez). Folklor ve Edebiyat, Cilt:19, Sayı:76, 63-76.
• Köprülü, M. F. (2004). Saz Şairleri (3. Basım). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Köprülü, M. F. (2012). Edebiyat Araştırmaları (5.Basım). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kurnuç, M. Z. (2005). Erzurum ve Türk Mûsıkîsi. Erzurum: Güneş Vakfı Yayınları.
• Özkan, İ. H. (1984). Türk Musıkisi Nazariyatı ve Usulleri-Kudüm Velveleleri (10.Basım). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Özkan, İ. H. (1996). "Gazel", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Dİyanet Vakfı Yayınları.
• Öztuna, Y. (1969). Türk Musıkisi Ansiklopedisi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Pala, İ. (1995). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Racy, A. J. (2007). Arap Dünyasında Müzik, Tarab Kültürü ve Sanatı (Çev. Serdar Aygün). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Şimşek, M. (1995). Dede Korkut ve Ahmet Yesevi'den Günümüze Uzanan Ünlü Alevi Ozanları. İstanbul: Can Yayınları.