TUVA GIRTLAK MÜZİĞİ: HÖÖMEY

Yıl 2022, Cilt: 17 Sayı: 134, 79 - 91, 22.06.2022

Uğur Altundaş

Öz

Tuvalar günümüzde Rusya Federasyonuna bağlı özerk Tuva Cumhuriyetinde yaşayan bir Türk halkıdır.
Tuva Cumhuriyeti, Güney Sibirya bölgesinde Moğolistan’ın kuzeyinde yer almaktadır. Tuva Cumhuriyeti dışında Tuvalar, Moğolistan’ın Bayan-Ölgiy ve Hubsugul aymakları ile Çin’in Sincan Uygur Özerk bölgesinin
Altay aymağında yaşamaktadırlar. Tuva Cumhuriyeti, kuzeyde Sayan dağları ile güneyde Tannu-ula sıradağları arasında kalmaktadır. Coğrafyanın etkisiyle Tuvalar yaşadıkları bölgede izole bir toplum olarak kalmışlardır. Tuva coğrafyasının bu özelliği, Tuvaların kültürlerini korumasında etkili olmuştur. Her toplumun kendine özgü kültürel özellikleri vardır. Bu anlamda Tuvaların dünyada tanınırlığını artıran özelliklerin başında höömey adı verilen Tuva gırtlak müziği gelmektedir. Pek çok çeşidi bulunan höömeyin temel özelliği gırtlaktan aynı anda açık bir şekilde duyulabilen birden fazla sesin çıkarılabilmesidir. Tuva gırtlak müziği, bu farklı biçimlerden biri olan höömey adıyla anılmaktadır. Höömeyin höömey, sıgıt, kargıraa, borbaŋnadır ve ezeŋgileer olmak üzere beş temel stili bulunmaktadır. Höömeyin çeşitli alt stillere sahip olması, gırtlaktan çıkan sesin temel melodik oluşumlarında farklı yükseklikteki tınılara sahip olması ile ilgilidir. Farklı stillerin ortaya çıkması, göçebeler arasındaki yaşam biçiminin farklı olması ile açıklanmıştır. Buna göre göçebe çobanlar, bulundukları bölgenin yaşam şartlarına göre doğayı algılamış ve farklı stillerde höömey müziğini icra etmişlerdir. Gırtlak müziği, Tuvaların geleneksel müziği durumundadır. Höömey ile Tuva kültürü arasında yakın bir ilişki söz konusudur. Höömeyin oluşumunda Tuva kültürünün ve inançlarının büyük etkisi vardır. Bu noktada höömey, eski göçebe çoban Tuvalarla ilişkilendirilmiştir. Göçebe çobanlar ise bozkır yaşamını anımsatmaktadır. Tuva’nın uçsuz bucaksız bozkır ve taygalarında doğada uğultu, su ve rüzgâr sesi, meleme ve kuş cıvıltısı vardır. Bu çokseslilik, bir melodiyi andırır. Tuva’nın göçebe çobanları için bu ses düzeni, farklı seslerin karışımından meydana gelen bir müzik biçimine ilham vermiştir. Böylece hööemey adı verilen Tuva gırtlak müziği, doğadaki seslerin taklit edilmesi ile ortaya çıkmıştır. Höömeyin Tuva kültüründe pek çok pratik kullanımı vardır. Bunların başında höömey-kültür ilişkisinin temelini oluşturan çobanların göç sırasında höömey icra etmesi gelir. Göçebelik faaliyetleri dışında ise höömey; düğün ve cenazelerde, belirli bayram ve festivallerde ve çeşitli spor müsabakalarında söylenmektedir. Höömey aynı zamanda geleneksel Tuva inançları ile ilişkilidir. Tuva animizmine göre her varlığın bir ruhu vardır. Tuva şamanları, doğa ruhları ile iletişime geçmek amacıyla belirli ritüeller geliştirmiş ve bu ritüellerde ruhları etkilemek için höömeyden yararlanmışlardır. Bu çalışmada Tuva gırtlak müziği höömey, farklı stillerin oluşum süreci ile birlikte incelenmiştir. Çalışmanın temel amacı, Tuva halkının kültürel mirasını korumaya katkı sağlama ve daha geniş kitlelere duyurma çabası ile birlikte höömeyin oluşumundaki tarihî ve kültürel etkenleri göstermektir. Bu amaç doğrultusunda höömey ve Tuva kültürü arasındaki ilişki ile Tuva Şamanizminde höömeyin yeri ve höömeyin Şamanizm ritüellerindeki önemi ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tuva gırtlak müziği, höömey, folklor, kültür, şamanizm

Kaynakça

• Aksenov, Aleksandr Nikolayevç. “Tuvan Folk Music”. Asian Music Vol. 4 No 2 (1973): 7-18.
• Arıkoğlu, Ekrem. “Kültürel Miras Olarak Tuva Müziği”. (11 Eylül 2013) (16 Mayıs 2021). < https://www.academia.edu/8306593/Tuva_M%C3%BCzi%C4%9Fi>
• Beahr, Robert Oliver. “Post-Soviet Tuvan Throat-Singing (Xöömei) and the Circulation of Nomadic Sensibility”. Yayımlanmamış doktora tezi. Kaliforniya: Kaliforniya Üniversitesi, 2014.
• Ergun, Metin ve Aça, Mehmet. Tıva Kahramanlık Destanları 1. Ankara: Akçağ Yayınları, 2004.
• Glenfield, Alexander James. “Embodying Numinous Sounds, Exchanging Numinous Symbols: “New Age” Overtone-Singing Rituals in Tuva”. Yayımlanmamış doktora tezi. Toronto: York University, 2007.
• Grumm-Grjimaylo, Grigoriy Efimoviç. Zapadnaya Mongoliya i Uryanhayskiy Kray. Leningrad: Gosudarstvennoe Russkoe Gegrafiçeskoe Obşestvo, 1926.
• Karruters, Douglas. Nevedomaya Mongoliya Uryanhayskiy Kray Tom 1. Petrograd: SPB Gosizdat, 1914.
• Kırgıs, Zoya Kırgısovna. Tuvan Throat Singing Ethnomusicological Investigation. Kızıl: Tuva Kültür Merkezi, 2008.
• Kulmanova, Aidana. “SSCB Sonrası Dönemde Tuva Halk Müziğinin Moderlenmesi”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, 2019.
• Küçükdürüm, Ezginur. “Teori Eksenli Disiplinlerarası Çalışma Tuva Gırtlaktan Söyleme Stillerinin Analiz Sonuçları”. AKÜ AMADER 8 (2018): 1-24.
• Levin, Theodore C. ve Edgerton, Micahael E. “The Throat Singers of Tuva”, Scientific American, September 1999 (1999): 70-77.
• Levin, Theodore C. Where Rivers and Mountains Sing: Sound, Music, and Nomadism in Tuva and Beyond. Bloomington: Indiana University Press, 2006.
• Malkoç, Tülün ve Çelik, Sibel. “Tuva Türkleri’nde Höömey Söyleme Biçimi”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi Cilt 8 Sayı 23 (2020): 58-74.
• Matrenisky, Vladislav ve Friedman, Harris L. “Transpersonal Effects of Exposure to Shamanic Use of Khoomei (Tuvan Throat Singing): Preliminary Evaluations from Training Seminars”. International Journal of Transpersonal Studies Vol. 31 Sayı 2 (2012): 111-117.
• O’Toole, Caitlin. “Tuvan Throat Singing: The Globalization of the Tuvan Spirit Rooted Deeply in Spiritual and Traditional Practical Uses, the Unique”. (1 Aralık 2015) 16 Mayıs 2021. < https://scholarworks.gsu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1549&context=gsurc>
• Tongeren, Mark C. van. Overtone Singing. Amsterdam: Fusica, 2002.