Kaygusuz Abdal: Founder of Two Edges of Mediterranean – Entourage, Intention and Entity

Yıl 2023, Cilt: 18 Sayı: 138, 97 - 106, 30.06.2023

M. Emir İlhan

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1099046

Öz

The historical information about the biography of Kaygusuz Abdal; is inversely proportional to his recognition in the tradition and history of literature. As much as Kaygusuz's poetry and ideas are concerned, precise information about his biography is less explored. Although Kaygusuz is the most frequently cited name in almost every Bektashi poetry collection, and all recent histories of Turkish literature mention him as an important person in the literary history of the Turks however the biographical information that should be available about him is insufficient. There is almost a consensus that he lived in the second half of the 14th century and the first half of the 15th century. There is no consensus on where and when he died and where he was buried. The issue that Kaygusuz is the founder of Alawi and Bektashi literature is also discussed in two stages, historically and literary. Some state that Kaygusuz's founding feature carries both a literary and a historical notion, as his views are based on the interpretation of many issues in Bektashism. Here, Kaygusuz Abdal's life is discussed as a part of constituent phenomena. The one who gave birth to the reality of Kaygusuz spread it and kept it alive; the connection of the entourage, purpose, and essence has been construed. In most of the traces of Turkish literature and as a part of Turkish historiography, Kaygusuz has been referred to as the founder of Alawi and Bektashi literature. He is especially mentioned as the founder of Bektashism in Egypt. How it is mentioned is also important. There will be a discussion on the tension line here. An approach has been developed on Kaygusuz's history and his entourage, as well as the part of his legendary life that is thought to belong to him. To define a personality like Kaygusuz, to reveal the phenomenon of Kaygusuz, it is essential to turn to the common perception and to focus on the issues that make up the common way of understanding a historical and legendary poet, Sufi. Then Kaygusuz's intention; as a notion that grounds or defines intentions, the place of travel in the history of culture will be tried to be understood through the position of Egypt in the Turkic World and the Islamic world. In the last part, Kaygusuz's personality and qualities that determine his place in Alawi and Bektashi literature and the history of Turkish literature, in general, will be defined through the Mediterranean, the beginnings problem, and the paradigms of founding.

Anahtar Kelimeler

Founding, Beginnings, Anatolia, Egypt, Mediterranean

İki Akdeniz’in Kurucusu Kaygusuz Abdal – Maiyet, Maksat, Mahiyet

Öz

Mahlası olan Kaygusuz ile nam salmış olan Alâeddin, Gaybî veya Alâaddin Gaybî’nin biyografisi hakkında mevsuk bilgiler gelenekte ve edebiyat tarihindeki tanınmasıyla ters orantılıdır. Kaygusuz’un şiiri ve fikirleri ne kadar biliniyorsa bir o kadar biyografisi konusunda kesin bilgiler verilememektedir. Kaygusuz Abdal’ın Türk folklorunda önemli bir şahsiyet olması,hemen her Bektaşî şiir derlemesinde en sık yer verilen isim olması, diğer yandan Türk edebiyatı tarihçelerinin neredeyse hepsinde Kaygusuz’dan Türklerin edebiyat tarihinde önemli bir kişi olarak söz etmesinin sonucunda mevcut olması gereken biyografik bilgi beklentisi karşılığını bulamamaktadır. XIV.yüzyılın ikinci yarısı ve XV.yüzyılın ilk yarısında yaşamış olduğu konusunda neredeyse bir fikir birliği bulunmaktadır. Alâiye beyinin oğlu olduğu başından geçen olağanüstü bir olaydan sonra Abdal Musa’ya mürit olmak istediği; uzun yıllar Abdal Musa tekkesinde hizmet ettiği ve sonrasında yollara düştüğü ve vefat ettiği rivayet edilir. Nerede ve ne zaman öldüğü, nerde medfun olduğu konusunda fikir birliği bulunmamaktadır. Nice eseri bugüne ulaşabilmiş, kendi devri sonrasında da ismi ve mirası yaşatılmış olan Kaygusuz’un ne zaman vefat ettiği bir kenara, nerede öldüğü konusundaki tarihi uzlaşmazlık da Kaygusuz gibi öncü bir isim için olması gerekendir. Diğer yandan ve doğal olarak Yeniçağın başındaki böylesi bir şahsiyet için kesin bilgiler verebilmek onu tarihin literal bir unsuru olmasına sebep de olabilirdi. Edebi şahsiyetin asırlar öncesi ve onu aşan boyutunu örtmesi tehlikesi de söz konusudur. Kaygusuz’un Alevi ve Bektaşî edebiyatının kurucusu olduğu meselesi de tarihi ve edebi olarak iki aşamada tartışılmaktadır. Kimi Alevi ve Bektaşî edebiyatının hem şiirde hem nesirde Kaygusuz’la başladığını kimi Bektaşîlikteki birçok meselenin yorumlanmasında onun görüşlerinin temel alınması dolayısıyla kuruculuğun hem edebi hem de tarihi bir nosyonu olduğunu tartışır. Bu çalışmada Kaygusuz Abdal’ın hayatına kurucu fenomenler çerçevesinde yaklaşılacaktır. Kaygusuz Abdal gerçekliğini doğuran, yayan, yaşatan; çevre, gaye ve öz ilişkilerinin bağlantısı çözümlenmeye çalışılacaktır. Türk tarih yazımı ve onun bir parçası olarak Türk Edebiyatı tarihçelerinin çoğunda Kaygusuz’un Alevi ve Bektaşî edebiyatının kurucusu olarak anılması; özellikle Mısır’da Bektaşiliğin kurucusu olarak zikredilmesi veya nasıl zikredildiğinin ihtiva ettiği gerilim hattında bir tartışma yürütülecektir. Kaygusuz’un tarihi ve menkıbevi hayatının şahsına ait olduğu düşünülen kısmı kadar maiyeti üzerinden bir yaklaşım geliştirilmiştir. Onun gibi bir şahsiyeti tanımlayabilmek, Kaygusuz görüngüsünü ortaya koyabilmek için hiss-i müştereği; dolaylı ama ortak yoldan anlamayı oluşturan hususlara eğilmek elzemdir. Ardından Kaygusuz’un niyeti; niyetleri temellendiren veya niyetleri tanımlayan bir nosyon olarak seyahatin kültür tarihindeki yeri ve Mısır’ın Türk Dünyası ve İslam alemindeki konumu üzerinden anlaşılmaya çalışılacaktır. Son bölümde Kaygusuz’un şahsiyetini ve Alevi ve Bektaşî Edebiyatı ve genel olarak Türk Edebiyatı Tarihi’ndeki yerini belirleyen nitelikleri; Akdeniz, başlangıç sorunu ve kuruculuk paradigmaları üzerinden tanımlanacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kuruculuk, Başlangıçlar, Anadolu, Mısır, Akdeniz

Kaynakça

• Ahmed Sırrı Dedebaba. Son Bektâşî Dedebabası Ahmed Sırrı Dedebaba: Ahmediyye Risâlesi ve Nefes-ler. İstanbul: Revak Kitabevi, 2013.
• Al-Farouk, Radwa M. Omar, Hebat Allah Fathi HASSAN, ve Somaya Hassan MOHAMED. “Les Monuments Islamiques A La Colline D’al- Muqattam”. Journal of Association of Arab Universi-ties for Tourism and Hospitality 5/2 (2008): 11-22.
• Âşık Paşazade. Osmanoğulları’nın Tarihi. İstanbul: K Kitaplığı, 2003.
• Ay, Resul. Anadolu’da Derviş ve Toplum: 13-15. Yüzyıllar. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2014.
• ---. “Ortaçağ Anadolusu’nda Bilginin Seyahati: Talebeler, Âlimler ve Dervişler”. Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar 3 (2006): 17-53.
• Azamat, Nihat. “Kaygusuz Abdal”. TDVİA 2002: 74-76.
• Barkan, Ö.L. Kolonizatör Türk Dervişleri. Ankara: Hamle Yayınları, 1942.
• Barthes, Roland. S/Z. Çev. Sündüz Öztürk Kasar. İstanbul: YapıKredi Yayınları, 1996.
• Berkey, Jonathan P. The Formation of Islam: Religion and Society in the Near East, 600–1800. Cam-bridge: Cambridge University Press, 2002.
• Birge, John Kingsley. Bektaşilik Tarihi. Çev. Reha Çamuroğlu. İstanbul: Ant Yayınları, 1991.
• Braudel, Fernand. Akdeniz ve Akdeniz Dünyası II. Çev. Mehmet Ali Kılıçbay. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1990.
• Çift, Salih. Mısır’da Bektaşilik. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013.
• De Man, Paul. Körlük ve İçgörü. Çev. Cem Soydemir. İstanbul: Metis Yayınları, 2008.
• Elçibey, Ebülfez. Tolunoğulları (868-905), haz. Fazil Gezenferoğlu, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1997.
• Ergun, Sadeddin Nüzhet. Bektaşi Şairleri ve Nefesleri. İstanbul: İstanbul Maarif Kitabhanesi, 1955.
• Gölpınarlı, Abdülbâki. Alevî-Bektâşî Nefesleri. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1963.
• ---. 100 Soruda Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatler. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1969.
• ---. 100 Soruda Tasavvuf. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1985.
• Gümüşoğlu, H. Dursun. “Mısır Kaygusuz Abdal Dergâhı’na Bağlananlar Hakkında Bir Belge”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî 77 (2016): 197-234.
• GÜZEL, Abdurrahman. Kaygusuz Abdal (Alâeddin Gaybî) Menâkıbnâmesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999b.
• ---. Abdal Mûsâ Velâyetnâmesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999b.
• ---. Kaygusuz Abdal (Alâaddin Gaybî). Ankara: Akçağ Yayınları, 2004.
• Harmancı, M. Esat. “Melâmet Karşısında Kaygusuz Abdâl”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 21 (2018): 265-278.
• Hasluck, F.W. Sultanlar Zamanında Hıristiyanlık ve İslam. Çev. Timuçin Binder. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
• Homerin, Th. Emil. “Memlûklar Dönemi Mısır’ında Sûfiler ve Tasavvuf Aleyhtarları: Taraflar ve Kurumsal Çevre Üzerine Bir İnceleme”. Çev. Salih ÇİFT. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/1 (2002): 243-264.
• Irwin, Robert. “Factions in Medieval Egypt”. Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland 2 (1986): 228-246.
• İbn Battûta Tancî, Ebû Abdullah Muhammed. İbn Battûta Seyahatnamesi. Çev. ve haz. A.Sait Aykut. c. 1. İstanbul: YapıKredi Yayınları, 2004.
• İbn Haldun. Mukaddime. Çev. Süleyman Uludağ. c. 2. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2009.
• İlhan, M.Emir. Kültürel Bellek: Sözlü Kültürden Yazılı Kültüre Hatırlama. Ankara: DoğuBatı Yayın-ları, 2018.
• İpşirli, Mehmet. “İlmiye”. TDVİA 2000: 141-145.
• Kafadar, Cemal. “Ortaçağ Anadolu ve Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine - Cemal Kafadar ile Söyleşi”, röp. Ahmet Kuyaş, Cogito 19 (1999): 63-75.
• Karamustafa, Ahmet T. Tanrının Kuraltanımaz Kulları: İslâm Dünyasında Derviş Toplulukları 1200-1550. Çev. Ruşen Sezer. İstanbul: YapıKredi Yayınları, 2008.
• Kılıç, Mahmud Erol. “Nİ‘METULLĀH-ı VELΔ. TDVİA 2007: 133-135.
• ---. Sûfî ve Şiiri: Osmanlı Tasavvuf Şiirinin Poetikası. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Kinoshita, Sharon. “Mediterranean Literature”. A Companion to Mediterranean History. Ed. Peregrine Horden ve Sharon Kinoshita. UK: Wiley Blackwell, 2014. 314-329.
• Köprülü, Fuad. “Mısır’da Bektaşılık”. Türkiyat Mecmuası 6 (1939): 13-40.
• Köprülü, M. Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Akçağ Yayınları, 2003.
• Little, Donald P. “Memlükler’de Din”. Çev. Efe Durmuş. History Studies 4.Prof. Dr. Enver Konukçu Armağanı (2012): 471-482.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sufilik: Kalenderiler (XIV.-XVII. Yüzyıl-lar). Ankara: TTK, 1992.
• ---. “Tasavvuf Tarihi Araştırmalarına Genel Bir Bakış: Türkiye’de 1980 Sonrası”. Toplumsal Tarih 108 (2002): 10-19.
• ---. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler Yahut Dairenin Dışına Çıkanlar (15.-17. Yüzyıllar). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2013.
• ---. Arı Kovanına Çomak Sokmak: Taşra Kökenli Bir Tarihçinin Sıradan Meslek Hayatı, haz. Haşim Şahin, İstanbul: Timaş Yayınları, 2014.
• ---. Benden Sual Ederseniz - Ahmet Yaşar Ocak ile Söyleşiler. haz. Muhsin Mete. Ankara: Cümle Yayınları, 2015.
• Rıza Nur. “Kaygusuz Abdal, Gaybi Bey, Kahire’de Bektaşı Tekyesinde Bir Manüskırı”. Türk Bilig Revüsü Revue de Turcologie 5/2.1 (1935): 77-98.
• Said, Edward. Beginnings: Intention and Method. New York: Columbia University Press, 1985.
• Schimmel, Annemarie. “Some Glimpses of the Religious Life in Egypt During the Later Mamluk Period”. Islamic Studies 4.4 (1965): 353-392.
• Solak, Kürşat. “Memlûkler ve Alâiyye”. Tarih Okulu 12 (2012): 117-128.
• Şehzade Alaâddin Gaybî. Kaygusuz Abdâl Külliyatı: Hayatı-Eserleri-Metin-Sözlük-Kaynaklar, haz. Abdurrahman Güzel, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2021.
• Taftazanî, Ebu’l-Vefa. “Mısır’da Sûfi Tarikatların Tarihi Gelişimi ve Günümüzdeki Durumları”. Çev. Mustafa Aşkar. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 35 (1996): 535-552.
• Tomar, Cengiz. “Akdeniz: Denizlerdeki Vatan”, röp. Sena Subaşı, Lacivert 72 (2020): 20-24.
• Touati, Houari. Ortaçağda İslam ve Seyahat: Bir Âlim Uğraşının Tarihi ve Antropolojisi. Çev. Ali Berktay. İstanbul: YapıKredi Yayınları, 2004.
• Trimingham, J.Spencer. The Sufi Orders In Islam. London: Oxford University Press, 1971.
• Ülken, Hilmi Ziya. “Türk Milletinin Teşekkülü”. Anadolu Kültürü Üzerine Makaleler. haz. Gülseren Ülken. Ankara: DoğuBatı Yayınları, 2017. 90-108.
• Yıldız, Harun. “Menâkıbnâmelerin Alevî/Bektaşî Kültürü ve Kimlik Oluşumundaki Yeri”. İslam Te’lif Geleneğinde Biyografi Yazıcılığı. Ed. Hidayet AYDAR. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Yüksel Muslu, Cihan. Osmanlılar ve Memluklar: İslam Dünyasında İmparatorluk Diplomasisi ve Rekabet. Çev. Zeynep Rona. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2016.