Modern Türk Tiyatrosunun Oluşumunda Osmanlı Hükümdarlarının Rol ve Etkileri: Esin, İnşa ve İhya

Yıl 2023, Cilt: 18 Sayı: 139, 82 - 93, 30.09.2023

Bünyamin Aydemir

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1080955

Cited By: 1

Öz

Tarihi çok eskilere dayanan Türk tiyatrosu temelde “geleneksel” ve “modern” olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Osmanlı’nın son yüzyılına kadar etkinliğini sürdüren geleneksel tiyatro kalıpları Avrupa ile kurulan temaslar akabinde yerlerini giderek Batı tarzı tiyatro anlayışına bırakmış, bu değişim “esin, inşa ve ihya” kavramlarıyla nitelenebilecek süreçler sonrasında gerçekleşmiştir. Osmanlı’nın 17. yüzyıl itibarıyla yürütmeye başladığı Batıyla temasa geçip ilişkileri geliştirme politikası III. Selim ve II. Mahmud dönemlerinde oldukça etkili bir hale gelmiş, Batı tarzı sanat ve tiyatro ile tanışıklık da gerçek anlamda ilk bu dönemlerde olmuştur. Bu noktada özellikle Avrupa’ya gönderilen elçilerin gözlem ve bilgi anekdotlarından oluşan Sefaretnamelerin oldukça etkili olduklarını söylemek gerekir. Batıyı tanıma ve bilme noktasında önemli işlevlere sahip olan bu sefaretnamelerin bir diğer özelliği de 19.yüzyılda inşa edilecek olan modern Türk tiyatrosunun kuruluşuna izlek ve esin kaynağı olmalarıdır. Kuşkusuz modern Türk tiyatrosu III. Selim ve II. Mahmud’un eğilimleri akabinde Batı tarzı sanatı tanıma, bilme ve esinlenme aşamalarını yaşamış, fakat inşa ve ihya süreçlerini “3A dönemi” olarak adlandırdığımız, padişahlar Abdülmecid, Abdülaziz ve Abdülhamid dönemlerinde gerçekleştirmiştir. Batı tarzı Türk tiyatrosunun inşasında üçlü sacayağı görevi yürüten sözü edilen padişahlar yenilikçi ve Batılılaşma yönünde ortaya koymuş oldukları irade ve yönetim anlayışı ile Türk tiyatrosundaki bu keskin makas değişiminin mimarları olmuşlar, katkı ve kazanımlarıyla modern Türk tiyatrosunun daha kuruluş aşamasında “altın çağ” yaşamasına yol açmışlardır. Batı tiyatrosu ile Geleneksel Türk tiyatrosu arasındaki iki temel fark bu dönemlerde giderilmiştir. Batı tiyatrosunun iki karakteristik yapısı söz konusudur. Biri metne dayalı olması diğeri de oyunların sahnede (tiyatro salonu) sergileniyor olmasıdır. Modern tiyatronun koşulu olan bu iki etmen üç padişahın döneminde etkin bir şekilde yerine getirilip hem metinli tiyatroya geçilmiş hem de tiyatro binaları yapılarak oyunların artık sahnelerde oynanması sağlanmıştı. Yanı sıra, modern Tük tiyatrosuna ait hemen tüm ilkler ve yenilikler bu dönemlerde gerçekleşti. Yine, saraydaki sahne sanatlarına ilişkin oluşumlar ile özel ve azınlıklara ait çok çeşitli tiyatro grupları bu dönemlerde ciddi saray desteği görmüş, padişahların ‘ihsanları’ sayesinde tiyatro yaşamlarını sürdürebilmişlerdi. Ayrıca Batı tarzı sahne gösterilerinin uluslararası ilişkilerin ve diplomasinin araçlarından biri olarak kullanılması ve bunun bir devlet kültürü haline gelmesi de sözü edilen padişahlar dönemine aittir. Hülasa, Türk tiyatrosunun modernleşmesine ve dram sanatına dönüşmesine ilişkin tarihsel veriler ve gerçeklikler ışığında yapılacak her türlü değerlendirme, kuşku yok ki, inşa ve ihya sürecinde padişahları başat özne olarak konumlandırmayı bilimsel bir gereklilik olarak dikkatlere sunacaktır.

Anahtar Kelimeler

Türk Tiyatrosu, Modern tiyatro, Metinli Tiyatro, Tanzimat Tiyatrosu, Osmanlı padişahları

The Role and Effects of the Ottoman Sultans in the Formation of Modern Turkish Theatre: Inspiration, Construction and Revival

Öz

Turkish theater, whose history dates back to ancient times, is basically divided into two categories as “traditional” and “modern”. The traditional theater patterns, which was alive until the last century of the Ottoman Empire, gradually left their place to the Western style theater understanding after the contacts with Europe, and this change occurred after the processes that can be characterized by the concepts of “inspiration, construction and revival". The policy of contacting the West and developing relations with the West, which the Ottomans started to carry out as of the 17th century, became very effective during the reigns of Selim III and Mahmud II, and the first real acquaintance with Western-style art and theater was observed in this period of time. At this point, it is necessary to say that Sefaretnames which consist of anecdotes of observations and information, especially from envoys sent to Europe, are quite effective. Another feature of these sefaretnames, which have important functions in terms of recognizing and knowing the West, they are a source of audience and inspiration for the foundation of the modern Turkish theater, which was built in the 19th century. Undoubtedly, the modern Turkish theater experienced the stages of recognizing, knowing and being inspired by Western-style art following the tendencies of Selim III and Mahmud II, but realized the construction and revival in the “3A period”, which we call the sultans Abdulmecid, Abdulaziz and Abdulhamid periods. The aforementioned sultans, who acted as triple pillars in the construction of the Western-style Turkish theatre, became the architects of this sharp change in the Turkish theatre, with the will and management approach they showed in the direction of innovation and Westernization. The two main differences between Western theater and traditional Turkish theater were deciphered during these periods. There are two characteristic structures of Western theater. One is that it is based on the text, and the other is that the plays are performed on the stage (theatre hall). These two factors, which are the condition of modern theater, were effectively fulfilled during the reign of the three sultans and both the text theater was switched to and the theater buildings were built and the plays were performed on stages. In addition, almost all the firsts and innovations of the modern Turkish theater took place during this period. In addition, the use of Western-style stage performances as one of the tools of international relations and diplomacy and its becoming a state culture belongs to the mentioned sultans period. In short, any evaluation made in the light of historical data and realities regarding the modernization of Turkish theater and its transformation into drama will undoubtedly bring attention to the positioning of the sultans as the dominant subject in the construction and revival process as a scientific necessity.

Anahtar Kelimeler

Turkish Theatre, Modern Theatre, Text Theatre, Tanzimat Theatre, Ottoman Sultans

Kaynakça

• Afyoncu, Erhan. “Osmanlı Bürokratlarının Gözüyle Opera”. Tarih ve Medeniyet, 45 (Aralık 1997).
• Aksüt, Ali Kemal. Sultan Abdülaziz'in Mısır ve Avrupa Seyahati. İstanbul: Ahmet Saitoglu Kitapevi, 1944.
• Akyıldız, Ali. Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme. İstanbul: İletişim Yayınları, 2012.
• And, Metin. “Eski İstanbul’da Ünlü Bir İtalyan Oyuncusu”. Türk Dili, c.XI, 123. (Aralık 1961).
• And, Metin. Tanzimat ve İstibdad Döneminde Türk Tiyatrosu. Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları, 1972.
• Aydemir, Bünyamin. Sanatta Dirijizm. İstanbul: Mitos Boyut Yayınları, 2017.
• Çeliktemel-Thomen, Özde. “Hayaller Hakikat Olursa: Osmanlı İstanbulu’nda Filmler, Gösterimler, İzlenimler (1896-1909)”. Doğu Batı Düşünce Dergisi Sinema Tutkusu 4. (Kasım-Aralık Ocak 2015-2016).
• Danişmen, İsmail Hami. “Osmanlılarda Tiyatro”. Cumhuriyet Gazetesi, (17 Eylül 1942).
• Gazimihal, Mahmut R. Türk Askeri Mızıkaları Tarihi. İstanbul: Maarif Basımevi, 1955.
• İlyas, Hafız Hızır. Tarih-i Enderun (Letaif-i Enderun). Çev.Cahit Kayra. İstanbul: Güneş Yayınları, 1987.
• Hammer, Joseph von. Devlet-i Osmaniyye Tarihi. Cilt 7. Çev. Mehmet Ata. İstanbul: Nefaset Matbaası, 1916.
• Hür, Ayşe. Öteki Tarih – I, İstanbul: Profil Yayınları, 2013.
• Mijatoviç, Chedo. “Abdul Hamid”. Zukunft 64. (1908).
• Nikoliç, Marko. “4000 Yıl Önce Türk Tiyatrosu”. Darülbedayi Dergisi 56. (1 Aralık 1935).
• Nicholas, N. Martinovitch. The Turkish Theatre. New York: Theatre Arts Inc.,1933.
• Nuri, Osman. Abdülhamid-i Sânî ve Devr-i Saltanatı. 1.Cilt. İstanbul: Pergole Yayınları, 2017.
• Ortaylı, İlber. Batılılaşma Yolunda. İstanbul: Merkez Kitapları, 2007.
• Osmanoğlu, Ayşe. Babam Sultan Abdülhamid. İstanbul: Timaş Yayınları, 2013.
• Pickard. Sir Artjur. Dithyramb Tragedy and Comedy. Second Edition. Oxford University Press, 1962.
• Rado, Şevket. Yirmisekiz Mehmed Çelebi’nin Fransa Seyahatnamesi. İstanbul: Hayat Tarih Mecmuası Yayınları, 1970.
• Resmi, Ahmet. Berlin Sefaretnâmesi. İstanbul: Matbaa-i Ebuzziya, 1887.
• Savaş, Ali İbrahim. Mustafa Hatti Efendinin Viyana Sefaretnamesi. Ankara: TTK, 1999.
• Sevengil, Refik Ahmet. Opera İle İlk Temaslarımız. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1969.
• Sevengil, Refik Ahmet. Türk Tiyatrosu Tarihi. İstanbul: Alfa Yayınları, 2015.
• Tanrıkulu, Orhan. “Tarihsel Akışı İçinde Operada Türkler ve Türkler’de Opera”. Orkestra Dergisi 233 (1993).
• Thalasso, Adolphe. “Theatre Turc”. La Revue Theatrale. Paris: Nouvelle serie 16, (Aout 1904).
• Vahit, Seyyit. Sefâretnâme. İstanbul: Matbaa-i Ebüzziya, 1888.
• Vandal, Albert. Les Voyages du Marquis Nointel. Paris: Nabu Press, 2011.
• Zobu, Vasfi Rıza. “Güllü Agop'a Ait Tetkikler”. Cumhuriyet Gazetesi, (22 Aralık 1958).
• Zobu, Vasfı Rıza. “Şair Ziya Paşa Adana’da Üç Gün İçinde Tiyatro Binası Yaptırmıştı”. Tercüman Gazetesi (9.11.1982).
• _____________ Ceride-i Havadis 918 6 Cemaziyülahır 1275 (11 Ocak 1859).
• _____________ Ceride-i Havadis 84 19 Rebiûl’evvel 1258 (Nisan 1842).
• _____________ Rûznâme-i Âyine-i Vatan 70. (11 Ağustos 1867).
• _____________ Tercüman-ı Ahval 314 (30 Mart 1863).