A Healing Practice in Derebucak, Konya: Bulamaç Atma

Yıl 2023, Cilt: 18 Sayı: 139, 30 - 42, 30.09.2023

Bekir Direkci , Mevlüt Gülmez , Emre Kayasandık

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1137847

Öz

Human beings have been in a constant search and struggle to stay healthy, protect themselves from diseases, and get rid of physical and mental illnesses since their existence on earth. As a result of all the efforts made in the name of health, an area called folk medicine has emerged today, with thousands of years of knowledge, experience, and accumulation. Although there are different names such as traditional medicine, alternative medicine, medical anthropology, folk medicine, and village medicine, the term folk medicine is generally used more frequently today. Folk medicine has an important place in Turkish folklore due to its characteristics such as being transmitted orally from generation to generation, containing physical and mental treatments together, and having belief-based and multifaceted rituals in practices. People generally prefer folk medicine to treat - especially mental - illnesses they suffer from, in order to avoid negative reactions from society or when there is no cure found in modern medicine. The most important figure in folk medicine is the "ocak". The treatments are performed by people who have taken permission or are allowed to practice in the ocaks, which can take names according to the methods used to treat certain diseases or the name of the disease. These people are generally referred to as "ocaklı". Ocaks/ocaklıs perform healing processes by using the knowledge and experiences they have acquired from the people they have seen and learned from, as well as their own experiences and the practices that have provided positive responses to their experience. These healing procedures are classified under different titles according to their methods and techniques. Psychicallyoriented treatments that do not directly relate to the body and aim to affect the patient are called "ırvasa yoluyla yapılan sağaltma"; treatments performed by drawing, piercing, tearing, cutting or hitting the patient's body are called "parpılama yoluyla yapılan sağaltmalar"; and treatments performed using religious methods, substances and tools are called "dinsel yolla yapılan sağaltmalar" (healing by religious means).There are also healing methods that are made with plant, animal, and mineral-based extracts. These healing methods performed by "ocaklıs" are essentially a cultural element inherited from the ancient Turkish belief of shamanism and the shaman practitioners. Considering aspects such as disease diagnosis, treatment procedures, materials used in treatment, and prayer words/formulas spoken, it can be seen that the "ocaklıs" continued their folk medicine duty in Anatolia after Islamization, with the characteristics of the shamans. This situation shows that Turkish cultural elements can survive even in the face of religious influences, sometimes finding their place in the same or different forms, especially in the case of "ocaklar." However, the healing practices of "ocaks" which are a sub-branch of folk medicine, in the research area of folklore are based on the personal, social, and verbal dimensions, and thus are performance/execution-based. One of these types of "ocaks" is the "Bulamaç Atma Ocağı”. In terms of the steps taken in the practice, Bulamaç Atma Ocağı is extremely important in terms of not being able to detect anything similar in the studies conducted on folk medicine so far. In this study, information about the healing method of "Bulamaç Atma Ocağı" located in the Derebucak district of Konya was provided. After information was gathered from oral sources about which patients applied to the ocak, the identification of the ocak that would treat them, the materials used for healing, and the steps taken in the practice, the relationship between the ritual applied and Turkish culture, cults, motifs, and shamanism was examined within the scope of archaic elements. It was analyzed in relation to functional and contextual folklore theories.

Anahtar Kelimeler

Derebucak, ocak, healing, Bulamaç Atma, shamanism

Konya-Derebucak’ta Bir Sağaltma Uygulaması: Bulamaç Atma

Öz

İnsanoğlu, yeryüzünde var olduğu andan itibaren sağlıklı olmak, hastalıklardan korunmak ve etkisi altında kaldığı fiziksel ve ruhsal hastalıklardan kurtulmak için sürekli bir arayış ve mücadele içinde olmuştur. Sağlık adına sarf edilen tüm çabalar sonucunda binlerce yıllık bilgi, deneyim ve birikim ile bugün halk hekimliği adı verilen alan ortaya çıkmıştır. Geleneksel tıp, alternatif tıp, tıbbî antropoloji, halk tababeti, köy hekimliği gibi farklı isimlendirmeler mevcut olsa da bugün genel olarak halk hekimliği ifadesi daha sık kullanılmaktadır. Halk hekimliği, kuşaktan kuşağa sözlü olarak aktarılması, fiziksel ve ruhsal tedavileri bir arada barındırması, uygulamalardaki ritüellerin inanç temelli ve çok yönlü olması gibi özellikleri dolayısıyla Türk halk biliminde önemli bir konuma sahiptir. İnsanlar genellikle yakalandıkları -özellikle ruhsal- hastalıklarda toplumun olumsuz tepkisine maruz kalmama ya da modern tıpta çare bulunamaması durumlarında tedavi olmak için halk hekimliğini tercih etmektedirler. Halk hekimliğinde ise en önemli figür ocaklardır. Belli başlı hastalıkları tedavi etme yöntemlerine veya hastalığın adına göre isimler alabilen ocaklarda sağaltma işlemleri el almış ya da izinli olan kişiler tarafından icra edilmektedir. Bu kişilere de genellikle ocak ya da ocaklı denmektedir. Ocaklar/ocaklılar, el veya izin aldıkları kişilerden görüp öğrendikleri bilgi ve tecrübelerle beraber bazen kendi tecrübeleri ile bazen de deneyimlerinin olumlu cevap verdiği uygulamalardan edindikleri tecrübe ile sağaltma işlemlerini icra etmektedirler. Bu sağaltma işlemleri, izlediği yöntemlere ve tekniklere göre farklı başlıklar altında incelenmektedir. Doğrudan doğruya vücut ile ilgili olmayan, hastayı etkileme amacı olan psişik nitelikteki sağaltmalara “ırvasa yoluyla yapılan sağaltma”; hastaların vücutlarını çizerek, delerek, dağlayarak, keserek veya vurarak yapılan sağaltmalara “parpılama yoluyla yapılan sağaltmalar”; dinsel yöntem, madde ve araç kullanılarak yapılan sağaltmalara da “dinsel yolla yapılan sağaltmalar” denmektedir. Bununla beraber bitki, hayvan ve maden kökenli emlerle yapılan sağaltma yöntemleri de mevcuttur. Ocaklıların icra etmiş oldukları bu sağaltma yöntemleri, esas itibariyle eski Türk inancı olan Şamanizm’den ve icracı olan şamanlardan günümüze miras kalan kültürel bir unsurdur. Hastalıkların tespiti, tedavi uygulamaları, tedavide kullanılan materyaller, söylenen dua sözleri/kalıpları gibi hususlar göz önünde bulundurulduğunda, ocaklıların Anadolu’da İslamiyet’ten sonra şamanların özelliklerinden olan halk hekimliği görevini devam ettirdikleri görülmektedir. Bu durum, Türk kültür unsurlarının dinî etkiler karşısında dahi yok olmadan, bazen aynı bazen de farklı formlarda kendine yer bularak devam ettiğini ocaklar özelinde göstermektedir. Bununla beraber halk biliminin araştırma sahasında olan halk hekimliğinin bir alt dalı olan ocakların sağaltma uygulamaları kişisel boyut, sosyal boyut ve söz boyutu bağlamında olduğu için performans/icra temellidir. Bu nitelikteki ocaklardan bir tanesi de “Bulamaç Atma Ocağı”dır. Bulamaç Atma ocağı, halk hekimliğiyle ilgili şimdiye kadar yapılan çalışmalarda icra basamakları bağlamında benzerinin tespit edilememesi bakımından son derece önem arz etmektedir. Bu çalışmada, Konya’nın Derebucak ilçesinde yer alan “Bulamaç Atma Ocağı”nın sağaltma yöntemi hakkında bilgiler verilmiştir. Ocağa hangi hastaların başvurduğu, tedavi edecek ocağın tespiti, sağaltma için kullanılan malzemeler, icra basamakları gibi konularda sözlü kaynaklardan derlenen bilgiler verildikten sonra uygulanan ritüelin Türk kültürüyle, kültlerle, motiflerle ve Şamanizmle olan ilgilisi arkaik ögeler kapsamında incelenmiş; işlevsel ve bağlamsal halk bilimi kuramları etrafında analiz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Derebucak, ocak, sağaltma, bulamaç atma, şamanizm/şaman

Kaynakça

• Acıpayamlı, Orhan. “Türk Folklorunda Halk Hekimliği ve Özellikleri”. Dil, Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi 26:5.
• ——. “Türk Folklorunda Halk Hekimliğinin Morfolojik ve Fonksiyonel Yönden İncelenmesi” Türk Halk Hekimliği Sempozyum Bildirileri (1989): 1-8.
• Aça, Mehmet. Halk Bilimi El Kitabı. Konya: Kömen Yayınları, 2016.
• Akman, Eyüp. “Türk Halk Hekimliğinde Ocaklık Geleneği ve Safranbolu’daki Ocaklar”. Kastamonu Eğitim Dergisi 15: 393-400.
• Artun, Erman. Türk Halkbilimi. Ankara: Kitabevi, 2005.
• Bayat, Fuzuli. Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2006.
• Bekki, Selahattin. “Dünden Bugüne Halk Hekimliği Üzerine Düşünceler”. Halk Kültüründe Sağlık (Ed. Prof. Dr. Ömür Ceylan): 33-37.
• Ben-Amos, Dan. The Contenx of Folklore: Implications and Prospects. Colorado: Westwiew Press, 1977.
• Boratav, Pertev Naili. Türk Halk Bilimi II 100 Soruda Türk Folkloru (İnanışlar, Töre ve Törenler, Oyunlar). İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1999.
• Cremers, William. “Anadolu Folklorunda Şamanizm Kalıntıları”. Çev: S. Hınçer. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi 349: 6221-6222.
• Çıblak, Nilgün. “Çukurova’da Halk Hekimliği ve İlgili Uygulamalarda Eski Türk İnançlarının İzleri”. Türk Kültürü 506-507: 199-214.
• Çobanoğlu, Özkul. Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları, 2012.
• Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2002.
• Dilek, İbrahim. “Sibirya Türklerinde Ateşle İlgili İnançlar, Törenler ve Bazı Efsaneler”. Bilig 43: 33-54.
• Duvarcı, Ayşe. “Halk Hekimliğinde Ocaklar”. Millî Folklor 7: 34-38.
• Duymaz, Ali ve Şahin, Halil İbrahim. “Kaz Dağlarında Dağ, Ağaç ve Ocak Kültü Üzerine İnanış ve Uygulamalar”. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 19: 116-126.
• Ekici, Metin. Halk Bilgisi (Folklor) Derleme ve İnceleme Yöntemleri. Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2013.
• Eliade, Mircea. Şamanizm İlkel Esrime Teknikleri. Ankara: İmge Kitabevi, 1999.
• Ergun, Pervin. Türk Kültüründe Ağaç Kültü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2004.
• Frazer, James G. Altın Dal Dinin ve Folklorun Kökenleri I-II. Çev. Mehmet H. Doğan. İstanbul: Payel Yayınevi, 2004.
• Günay, Ünver ve Güngör, Harun. Başlangıçlarından Günümüze Türklerin Dini Tarihi. Kayseri: Berikan Yayınevi, 2015.
• İnan, Abdülkadir. Eski Türk Dini Tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1976.
• ——. Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1986.
• Kaya, Muharrem. “Eski Türk İnanışlarının Türkiye’deki Halk Hekimliğinde İzleri”. Folklor/Edebiyat 25: 199-218.
• Köprülü, M. Fuad. Edebiyat Araştırmaları 1. Ankara: Akçağ Yayınlar, 2004.
• Kumartaşlıoğlu, Satı. “Türk Kültüründe Ateş ve Ocak İyeleri”. Karadeniz Araştırmaları 43: 175-190.
• Kurnaz, Cemal. Bir Köy Vardı. Ankara: Kurgan Edebiyat, 2018.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Alevî ve Bektaşî İnançların İslam Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları, 2000.
• Oğuz, M. Öcal. Türk Dünyası Halk Biliminde Yöntem Sorunları. Ankara: Akçağ Yayınları, 2013.
• Oğuz, M. Öcal ve diğer. Türk Halk Edebiyatı El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Oğuz, M. Öcal. Somut Olmayan Kültürel Miras Nedir. Ankara: Geleneksel yayıncılık, 2009.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1995.
• Öger, Adem. “Tarsus ve Çevresinde Sağaltma Ocakları ve Bunlara Bağlı Uygulamalar”. Turkish Studies 5/1: 1231- 1246.
• Öngel, Gülnür. “Denizli Halk Hekimliğinde Ocaklar”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi, 1997.
• Örnek, Sedat Veyis. 100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1995.
• Radloff, Wilhelm. Sibirya’dan Seçmeler. Çev. Ahmet Temir. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1986.
• Saltık Özkan, Tuba. “Geleneksel Tıpta İyileşmenin İnanç Boyutu Üzerine Kuramsal Yaklaşımlar: Psikosomatik Tıp, Plasebo Etkisi ve Kuantum İyileşme”. Millî Folklor 95: 307-314.
• Tanyu, Hikmet. “Türklerde Ateşle İlgili İnançlar”. 1. Türk Folklor Kongresi Bildirileri: 283-304.
• Tek, Recep. “Sağaltma Ocaklarının Tipolojisi Üzerine Bir Deneme: Kayseri Örneği”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi 20: 154-177.
• Temir, Ahmet. “Türkçe Kül-tigin ve Moğolca Otçigin Adları ile İlgili Tartışmalar Üzerine”. Şükrü Elçin Armağanı: 293 -296.
• Türkdoğan, Orhan. Alevi-Bektaşi Kimliği Sosyo-Antropolojik Araştırma. İstanbul: Timaş Yayınları, 1995.