Theological Elements in Lamentations in Karaim Language

Yıl 2023, Cilt: 18 Sayı: 139, 94 - 105, 30.09.2023

Murat Koçak

https://doi.org/10.58242/millifolklor.942111

Öz

Karaim Turks are one of the representatives of the Turkic world located in the farthest west, and they are worth examining in terms of seeing the effects of their faith part on literature. There are two groups in the world who have the 'Karaite' belief. The first of these groups is Anan Ben David's VIII. For this reason, the Karaites of Israeli origin, who were called "Ananiye" in the first period and "Karay" in the later periods, were formed. The other group with the Karaite belief is the Karaites of Turkish origin, who converted to this belief in the Caspian Empire. This group, after the collapse of the Khazar Empire, migrated to Crimea, Istanbul, Lithuania and Poland. The Karaites, who are ethnically Turkish, describe themselves as "Karay or Karaylar", and they base their origins not on the Israelites but on the Khazar Turks and emphasize their Turkish roots. Being in a different belief circle did not destroy the common customs they brought from their roots, but gained a new dimension with the rituals and concepts brought by the Karaite belief. We see this difference even in the word that expresses the term 'lament'. For the concept of lament, the Hebrew-originated קִניָה" kına" concept is also used in addition to the terms ‘sığıt, sıyıt, sarnav’ in Karay Turkish. It is also natural that the lament, which is the form of the death incident, which is the last point of human life, the sorrow it inflicts on the immediate environment, has been poured into verses, words and melodies, develops around the faith in the Karaim Turks. In this article, four Karay 'hazzan's who served the Karay community were introduced and the concepts of beliefs found in laments written after their deaths were specified. ‘Hazzan’ is a term used for the clergyman who is in charge of the Karay sanctuary, that is, the kenes. Hazzans not only performed the worship in the kenessa, but also worked for the development and awareness of the people in the society. It is seen that the value and respect that Karaites gave to 'Hazzan' and 'ribbi' (teachers) were reflected in the sentences with the deep sorrow they left on the community after their demise from the world. Especially, the effects of the Jewish belief seen in this mood of sadness and mourning manifest itself with Hebrew borrowing words such as "kahal, Torah, Adonay, mitsva, Shabbat, Shemot, tiḫyat metim, merkava, etc." The four names that were the subject of the four different texts of lament examined were important Karai scholars who served as religious scholars. The common characteristics of these important ribbi and hazzans are "their work for their community, the right personality, knowing the seven wisdoms, living according to the orders of the Torah, and then leaving an honorable name". The texts of lament examined in the study are as follows: ‘Kınası Ribbi Szalomnun Zaḫarjasiewicznin”, ‘Kınası Ribbi Awrahamnın Leonowicznin Ol Szofetnin’, “Kınası Ribbi Jeszua Josef Mordkowicznin” , “Kınası Ribbi Jeszuanın oğlu ribbi David”. The sadness that these hazzans, who were so important to the Karaites, left behind them when they departed from the world was so deep and they lived according to the orders of the Torah and were praised for their honorable qualities they left behind. The Lament texts of the Karaite Turks, dominated by theological elements, have been analyzed within the details given above.

Anahtar Kelimeler

Karaites, Karaim Language, Karaims, Jewish, lament

Karayca Ağıtlardaki Teolojik Unsurlar

Öz

Karay Türkleri, Türk dünyasının en batıda yer alan temsilcilerinden olup inanç dairesinin edebiyata yapmış olduğu etkilerin görülmesi açısından incelenmeye değer nitelik taşımaktadırlar. Dünya üzerinde ‘Karay’ inancına sahip iki grup bulunmaktadır. Bu gruplardan ilkini Anan Ben David’in VIII. asırda sistematik hale getirdiği bu nedenle de ilk dönemlerde “Ananiye” sonraları ise ‘Karay’ olarak isimlendirilen İsrailoğulları kökenli Karaylar meydana getirirken Karay inancına sahip diğer grubu Hazar İmparoturluğu’nda bu inanca geçen Türk kökenli Karaylar oluşturur. Bu ikinci grup Hazar İmparatorluğu’nun dağılmasından sonra Kırım, İstanbul, Litvanya ve Polonya’ya göçmüşlerdir. Etnik olarak Türk olan Karaylar kendilerini Karay veya Karaylar olarak nitelemekte olup kökenlerini İsrailoğullarına değil Hazar Türklerine dayandırmakta ve Türk köklerine vurgu yapmaktadırlar. Farklı bir inanç dairesi içinde olmaları, köklerinden getirdikleri müşterek âdetleri yok etmemiş, Karay inanışının getirdiği ritüeller ve kavramlarla yeni bir boyut kazanmıştır. Bu farklılığı ‘ağıt’ terimini ifade eden kelimede dahi görmekteyiz. Ağıt kavramı için, Karay Türkçesinde ‘sığıt, sıyıt, sarnav’ terimleri yanında İbranice kökenli קִניָה’ kına’ kavramı da kullanılmaktadır. İnsanoğlunun yaşamının son noktası olan ölüm hadisesinin, yakın çevreye verdiği hüznün dizelere, sözlere, ezgilere dökülmüş şekli olan ağıdın Karay Türklerinde inanç çevresinde gelişmesi de bu yönüyle pek tabiidir. Bu yazıda, hem Karay cemaatine hizmet eden dört Karay hazzan tanıtılmış hem de vefatları üzerine yazılan ağıtlarda inançların etkisi belirtilmiştir. ‘Hazzan’ Karay ibadethanesinde yani kenesada görevli olan din adamı için kullanılan bir terimdir. Hazzanlar sadece kenesada ibadeti yürütmemiş, toplum içinde halkın gelişmesi ve bilinçlenmesi için de çalışmışlardır. Karayların hazzan ve ribbilere (öğretmen) vermiş oldukları değer ve göstermiş oldukları hürmetin, onların dünyadan göçmeleri sonrasında cemaat üzerinde bıraktığı derin teessürle cümlelere yansıdığı görülmektedir. Özellikle, bu teessür ve yas havasında görülen Musevi inancının etkileri, ‘kahal, Tora, Adonay, mitsva, Şabbat, Şemot, tiḫyat metim, merkava vb.’ İbranice ödünçleme kelimelerle kendisini göstermektedir. İncelenen dört farklı ağıt metnine konu olan dört isim de hazzanlık görevini yapmış önemli Karay âlimleridir. Bu önemli ribbi ve hazzanların ortak özellikleri ‘cemaatleri için yaptıkları çalışmalar, doğru kişilik, yedi bilgeliği bilme, Tevrat’ın emirlerine göre yaşama, ardından şerefli bir san bırakmalarıdır. Çalışmada incelenen ağıt metinleri; Ribbi Josef Leonowicz’in kaleme aldığı ‘Kınası Ribbi Szalomnun Zaḫarjasiewicznin” (Ribbi Şalom Zaḫarjasiewicz’in Ağıdı) ve ‘Kınası Ribbi Awrahamnın Leonowicznin Ol Szofetnin’ (Hakim Ribbi Avraham Leonowicz’in Ağıdı) adlı ağıtları, Ribbi Simcha Leonowicz’in yazdığı “Kınası Ribbi Jeszua Josef Mordkowicznin” (Ribbi Jeszua Josef Mordkowicz’nin Ağıdı) adlı ağıdı ve Ribbi Zarach’ın Ribbi Jeszuanın oğlu Ribbi David için kaleme aldığı ağıttır. Karaylar için bu kadar önemli olan bu hazzanların dünyadan göç ettiklerinde artlarında bıraktıkları üzüntü de o oranda derin olmuş ve Tevrat’ın emirlerine göre yaşayıp, arkalarından bıraktıkları şerefli san meziyetleriyle övülmüştür. Ribbilerin çocukluklarından başlamak üzere hayatlarındaki önemli noktaları, onları diğer insanlardan ayıran özellikleri ve cemaatleri için yapmış oldukları hayırların işlenmiş olduğu mısralardan sonra ölüm tarihleri Karaylara has olan takvim esas alınarak verilmiştir. Bu teolojik unsurların hâkim olduğu Karay Türklerinin ağıt metinleri yukarıda verilen detaylar çevresinde tahlil edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Karay Türkleri, Karayca, Karaim, Musevi, ağıt

Kaynakça

• Aça, Mehmet (ed. Oğuz, M. Öcal.). Türk Halk Edebiyatı El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayıncılık, 2004.
• Aleksander, Mardkowicz (ed.). Karay Avazı C. 6, Luck 1933;
• —— . Karay Avazı C. 10, Luck 1936.
• Alptekin, A. B. “Silifke‟de Derlenen Ağıtlar”. Türk Folkloru/ Aylık Folklor Dergisi S. 36, 1982.
• Bali, Muhan. Ağıtlar. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı, 1969.
• Baskakov, N. A., Szapszal, S. M., Zajaczkowski, A., Karaimsko-Russko-Polskiy Slovar, Moskova. 1974.
• Besalel, Yusuf. Osmanlı ve Türk Yahudileri. (1. Baskı). İstanbul: Gözlem Yayıncılık, 1999.
• ——. Yahudilik Ansiklopedisi (I. cilt). İstanbul: Gözlem Yayınları, 2001.
• ——. Yahudilik Ansiklopedisi (II. cilt). İstanbul: Gözlem Yayınları, 2001.
• Boratav, P. Naili. Folklor ve Edebiyat. C. 2, İstanbul: Adam Yayınları, 1982.
• Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "mitzvah". Encyclopedia Britannica, 14 Jan. 2018, https://www.britannica.com/topic/mitzvah-Judaism. Accessed 22 March 2023.
• Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "sefirot". Encyclopedia Britannica, 28 Sep. 2022, https://www.britannica.com/topic/sefirot. Accessed 22 March 2023.
• Elçin, Şükrü. Halk Edebiyatına Giriş, Ankara: Akçağ Yayınları, 2004.
• Görkem, İsmail. Türk Edebiyatında Ağıtlar Çukurova Ağıtları. Ankara: Akçağ Yayınları, 2001.
• Güleryüz, N. Avigdor. The Turkish Jews (1. Baskı). İstanbul: Gözlem Yayıncılık, 2009.
• Karaj łuwachłary (Kalendarz karaimski), 2016/2017, Karay Takvimi-II.
• Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları / 1371, Kaynak eserler Dizisi /1991.
• Kaya, Doğan. Halkbilim Araştırmaları. İstanbul: Kitabevi, 2002.
• Örnek, S. Veyis. Anadolu Folklorunda Ölüm. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih - Coğrafya Yayınları, 1972.
• Özdemir, V. Cem. “Burdur Dirmil’de (Altınyayla) Ağıt Geleneği ve Ağıtlar”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi. 2015.
• TDK. Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1998.
• Trakų Istorijos Muziejus, 2022. Karay Takvimi-I.
• Uludağ, Süleyman. “Ağıt”. TDV İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/agit#1 (20.02.2023).