Sovyetler Dönemi Azerbaycan’ında Çekilen Dede Korkut Filminde İdeolojinin İzleri

Yıl 2024, Cilt: 18 Sayı: 141, 42 - 53, 19.03.2024

Hanife Saraç , Murat Aşçı

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1212419

Öz

Dede Korkut hikâyeleri, Türk kültürüne yönelik çalışma yapan birçok araştırmacı tarafından temel eserlerden biri olarak kabul edilmektedir. Hikâyelerin içerdiği farklı dönemlere ait kültürel unsurların sosyal hayattaki yansımaları, kahramanlardan alt katmanlara kadar toplumun her kesiminin kabul ve reddiyeleri, içinde barındırdığı motif, fonksiyon ve ideolojik unsurlar gibi tüm ögeler eseri önemli kılmaktadır. Özellikle Türklerin yaşadığı coğrafyalarda geniş yankılar uyandıran Dede Korkut, farklı disiplinlere veri sağlayan çok yönlü yapısı ile metin tahlili ve yorumlanmasının yanı sıra sosyal bilimlerin farklı dalları ile kültürel çalışma alanları açısından da incelenmesi gereken bir eserdir. Bu çalışmada SSCB döneminde, 1975 yılında Azerbaycan’da çekilen ve 1977 yılında Rusçaya çevrilerek Sovyet sinemalarında gösterime giren, Azerbaycan Türkçesi ile adı Dədə Qorqud, Rusça adı ise Свет погасших костров (Sönmüş Ocakların Işığı) olan film incelenmektedir. Senaryosu Anar Rızayev tarafından yazılan ve Azerbaycanlı yönetmen Tofig Taghizade tarafından sinemaya uyarlanan film, her ne kadar Dede Korkut kitabından esinlense de senaryosundan hitap ettiği kitleye, oyunculardan dönemin sanat ve politik kabullerine kadar nispi anlamda bağımsız ögelerden beslenir. Dede Korkut metinlerini konu edinen, başta sinema filmi olmak üzere çeşitli sahne sanatlarına uyarlanan gösterimlerin sayısı son dönemde artmıştır. Bununla birlikte bu çalışmanın eksenini teşkil eden söz konusu film, SSCB’nin kültür politikası ile ideolojisini yansıtma ve bir devrin analizini yapma noktasında araştırmacılara farklı bakış açıları kazandıracaktır. Türkiye’deki halk bilimi çalışmalarının büyük ölçüde metin merkezli ve SSCB dönemindeki Türk halk kültürü ve sanatına dair çalışmaların sınırlı sayıda olması nedeniyle bu çalışmanın ilgili literatüre katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Bu nedenle çalışmada, Dede Korkut metninin SSCB’deki yayım süreci ile SSCB’nin kültür politikası ve bu politika ekseninde gelişen ve değişen sinema sanatına dair genel değerlendirmelerde bulunulmuştur. Farklı dönemlerde Dede Korkut metnine yönelik yaklaşımlar ile özellikle Sovyet ideolojisinin filme yansıyan unsurları detaylandırılmaya çalışılmıştır. Bunun sebebi, filmin senaryosunun bir hikâye uyarlamasından ibaret olmayıp Sovyetlerin uzun yıllar süren propaganda faaliyetlerine hizmet edecek şekilde dizayn edilmiş olmasıdır. Nitekim bu çalışma kapsamındaki analizler, hikâyeden filme aktarım sürecinde değiştirilen ya da hikâyede yer almamasına rağmen senaryoya eklenen unsurların, Sovyet ideolojik mesajlarının topluma iletiminde başarıyla kullanıldığını göstermektedir. Dede Korkut hikâyelerinin beyaz perdeye aktarılması, uygulamalı halk bilimi açısından önem arz etmektedir. İdeolojik hedeflerin ötesinde de filmin, Dede Korkut hikâyelerinde yer alan kültürel kodların ve motiflerin yansıtılmasına destek olduğu ifade edilebilir. Farklı disiplinlerin de incelemesine açık olan filmle ilgili yapılacak yeni çalışmalar, filmin etki alanının anlaşılmasına katkı sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut, Sovyet dönemi kültür politikası, Sovyet dönemi sineması, Dədə Qorqud filmi, Sovyet ideolojisi.

Traces of Ideology in the Dede Korkut Movie Filmed in Soviet Azerbaijan

Öz

The Dede Korkut stories are considered among the most fundamental works by many researchers studying Turkish culture. The stories are marked by the repercussions of the cultural elements from varying periods in social life, the admittance and refutation by all the strata of the society from heroes to lower classes, and the included motifs, functions and ideological elements. Having achieved a wide popularity especially in a broad geographical area housing the Turkic people, Dede Korkut is a collection of stories that requires a textual analysis and interpretation as well as an examination by various social sciences and cultural studies owing to its multi-dimensional nature providing data to various disciplines. This article aims to analyse the movie Dədə Qorqud filmed in 1975 in Soviet Azerbaijan and screened in Soviet movie theatres after translated into Russian as Свет погасших костров (The Light of Quenched Hearths) in 1977. Adapted and directed by Tofig Taghizade and written by Anar Rızayev, the movie derives from the script, target audience, the actors and the artistic and political inclinations of the period although it inspires from the book Dede Korkut at large. Recently, there has been an increase in the performing arts and, in particular, movies that originate from the Dede Korkut stories. As the main focus of this study, the movie offers new perspectives to researchers with regard to the analysis of an era since it reflects the cultural policy and ideology of the USSR. We are of the opinion that this paper will contribute to the literature for the folklore studies in Turkey mainly focus on textual analyses and the researches on Turkish folk culture and art in the USSR have received limited interest. This article evaluates the publication process of Dede Korkut in the USSR as well as the cultural policy of the USSR and its impact on the development and transformation of cinema. In this sense, the following study endeavours to expand on the reflections of Soviet ideology in movies by discussing the approaches towards the Dede Korkut stories. After all, the script of the movie was devised not as a mere adaptation but to serve the long-lasting propagandistic activities of the Soviets. Indeed, the analyses under this study indicate that the contents altered during the adaptation process or fabricated in the movie script were used with success in the transmission of the ideological messages of the USSR to the society. The adaptation of the Dede Korkut stories bears significance for applied folklore studies. Ideological ends aside, it can be claimed that the movie supports the representation of the cultural codes and motifs inherent to the Dede Korkut stories. In this respect, further studies by varying disciplines will help to reveal the sphere of influence of the movie.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut, cultural policy of the Soviet era, Soviet cinema, Dədə Qorqud movie, Soviet ideology

Kaynakça

• Çeribaş, Mehmet. “Sovyetler Birliği Döneminde Kırgızistan’da Folklor Çalışmalarında İdeolojik Yaklaşımlar: Er Soltonoy Destanı Örneği”. Journal of Turkish Studies (2012):753-780.
• Egamberdiyeva, Guzal. “İssledovaniye eposa ‘Kniga moyego deda Korkuta’ russkimi uçonımivostokovedami”. Filologiya i lingvistika 1/10 (2019): 11-13.
• Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı. Afyon:Hisar Kültür Gönüllüleri, 2003.
• Hodjamuradova, Ogulgurban. “Tvorçestvo Gorkut Ata- voploşçeniye turkmenskoy duhovnosti” Kitapcy.com, 2019 (14 Eylül 2022). http://kitapcy.com/news/gorkut_ata_eseri_turkmen_ruhyyetinin_gozbasydyr/2019- 11-23-9337.
• Jirmunski, Viktor. Tyurkskiy geroiçeskiy epos. Leningrad: Nauka, 1974.
• Kusegenova, Faniya. Nogayskiye dastanı: natsional’naya spetsifika, mejetniçeskiye i fol’klorno-literaturnıye vzaimosvyazi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Mahaçkala: İnstitut yazıka: literaturı i iskusstva im. G. Tsadası Dagestanskogo nauçnogo tsentra Rossiyskoy akademii nauk, 2004.
• Mamedova, Şabnam. “Fol’klorno-mifologiçeskoye proishojdeniye “Korkıt-Ata” i yego transformatsiya v “Kitabi-Dede Korkud”. Eposovedeniye 5 (2022):18-33.
• Özkan, İsa. Sovyetler Birliği Döneminde Türkmenistan’da Folklor Çalışmaları. Bengü İzler Türk Dünyası Araştırmaları. Ankara: Pegem Yayıncılık, 2007.
• Plujnik, Viktoriya. “Sovetskiy kinogeroy 1970-x: strategii povedeniya i sotsial’naya kritika” (26 Kasım 2014) 08 Eylül 2022. http://gefter.ru/archive/13644.
• Rahimova, Sofya. “İstoraysa izuçeniya tyurkskogo epiçeskogo fol’klora v Rossii”. Vestnik Sankt- Peterburgskogo universiteta. 13/1 (2012): 3-10.
• Rusina, Yuliya. İstoriya sovetskogo kino. Yekaterinburg: İzdatel’stvo Ural’skogo universiteta, 2019.
• Saraç, Hanife. “'Kurşunlanan Slavbilim”: Stalin Tasfiyelerinden Payını Alan Slavistler”. Karadeniz Araştırmaları 17/68 (2020): 901-920.
• Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2005.
• URL 1: Taghizade, Tofig; https://www.youtube.com/watch?v=x7GxpWC20Cc [Erişim Tarihi: 30.11.2022].
• URL 2: Taghizade, Tofig; https://www.youtube.com/watch?v=uUUXhzGNqg0 [Erişim Tarihi: 30.11.2022]