Dirse Han Oğlu Boğaç Han Hikâyesinin Yapısal Çözümlemesi

Yıl 2024, Cilt: 18 Sayı: 141, 54 - 65, 19.03.2024

Svıtlana Nesterova Coşkun

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1280628

Öz

Dede Korkut Kitabı Türk toplumunun geleneksel değerlerini ve toplumsal normlarını araştırmak için önemli bir kaynak oluşturmaktadır. Ancak, söz konusu destanda değer ve normlar henüz kavramsallaştırılmamıştır, örnek davranış ve eylem diliyle anlatılmıştır. Bu nedenle, bunların tespiti için özel bir yönteme ihtiyaç duyulur. Bu çalışma, Yapısalcı Kuram çerçevesinde geliştirilmiş olan mit çözümleme yöntemini Dirse Han Oğlu Boğaç Han Boyu’na uygulayarak alan literatürüne katkı sağlamayı amaçlamaktadır. Çalışmada, öncellikle araştırma yöntemi ile araştırma nesnesi arasındaki uygunluğun incelenmesinin ardından, üç aşamalı olarak karakter, kompozisyon ve olayların analizi gerçekleştirilmiştir. Ardından anlatının eşzamanlı ve artzamanlı dizgelerini yansıtan eylemler tablosu oluşturulmuştur. Araştırmanın gösterdiği gibi, hikâyede yer alan karakterler, toplumsal örgütün çeşitli tabakalarını temsil etmekte ve simetrik çift karakterden oluşan dengeli bir sistemi oluşturmaktadır. Hikâye kompozisyonunda, farklı yaşamsal süreçleri yansıtan üç bölüm belirlenebilir. İlk bölümde Boğaç Han’ın fiziki olarak dünyaya gelmesi, ikincisinde ismini elde etmesiyle sosyal yaşama katılması ve üçüncü kısımda ise siyasi hiyerarşide kalıcı bir yer edinmesi konu edilir. Hikâyede ayrıca aile içi, merkezi ve lokal olmak üzere üç iktidar düzleminin etkileşiminin gerçekleştiği tespit edilmiştir. Söz konusu iktidar düzlemleri aynı bütünsel bir yapının parçaları oldukları için, herhangi bir düzlemde bir eksikliğin veya değişikliğin meydana gelmesi, diğer tür ilişkilerde dönüşümlere yol açar. Buna göre, hikâyenin ilk kısmında, belirli bir yapısal unsurun eksikliği, ikinci kısımda ise söz konusu unsurun fazlalığı sorunsalı anlatılmaktadır. Üçüncü bölüm ise bir sentezle, yani tezatların kaldırılması ve toplumsal dengenin sabitlenmesiyle karakterize edilir. Hikâyenin olay örgüsünde tespit edilen 16 eylem içerisinde, farklı motivasyon taşıyan dört eylem grubu belirlenmiştir. Buna göre, birinci grup yaşamın devam etmesi uğuruna toplumsal dengenin bozulmasına yol açan eylemleri, ikinci grup toplumsal düzenin koruması amacıyla gerçekleştirilen öldürme eylemlerini, üçüncü eylem grubu toplumsal statüyü korumak adına başkasına yapılan haksızlık durumları, dördüncü grup ise, aynı amaçla yapılan özveri eylemlerini kapsar. Buna dayanarak, hikâyenin süreklilik ile istikrar, bencilik ile fedakârlık gibi olguların kavranması ve değerlendirilmesine aracılık ettiği sonucuna ulaşılmıştır. Söz konusu karşıt kavramlardan ilk çiftin yaşam ve ölüm gibi insan varoluşunun temel ontolojik durumlarına, diğer kalan çiftin ise bireysellik ve toplumsallık gibi sosyal yaşamın parametrelerine işaret ettiği anlaşılmaktadır. Bununla birlikte araştırma, hikâyede yaşamın mutlak bir değer olmadığı gibi, ölümün de mutlak kötülük olarak anlatılmadığını ortaya koymuştur. Her iki olgu, ancak iktidar ilişkilerinin kalıcılığına katkıda bulunması bakımından değerlendirilir. Dirse Han Oğlu Boğaç Han Boyu‘nun analizi, Oğuz Türklerinin yaşam ve kültüründe toplumsal örgütlenmenin kalıcılığının en üst değer olduğunu göstermiştir. Söz konusu değeri sağlaması maksadıyla hikâyede başta sadakat, vefakârlık ve fedakârlık gibi davranışlar örnek gösterilerek, bireyci tavırdan vazgeçme ve toplumsal çıkarı gözetme tutumunun teşvik edildiği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut Kitabı, Dirse Han, Boğaç Han, Yapısal çözümleme, Değerler

Structural Analysis of The Story of Boghach Khan, Son of Dirse Khan

Öz

The Book of Dede Korkut is an important source for studying the traditional values and social norms of Turkish society. However, such a study requires the use of special methods, since the values and social norms in this epic are not yet conceptualized, but are expressed in the language of actions and exemplary deeds. This study aims to apply the method of myth analysis developed within the framework of structural theory to The Story of Boghach Khan, Son of Dirse Khan and thus contribute to the field literature, In the study, we first considered the correspondence between the method and the object of research, and then, in three stages, carried out the analysis of the characters, composition and events of the story. As a result, we compiled a table of actions that reflects the synchronic and diachronic sequences of the narrative. As our research shows, the characters in the story represent different layers of social organization and form a balanced system consisting of pairs of symmetrical characters. The composition of the story can be divided into three parts, which reflect various life processes. The first part tells about the physical birth of Bogach Khan, the second one describes his participation to public life after gaining a name, the third part tells about his obtaining a permanent place in the political hierarchy. There is also an interaction between intra-family, central and local levels of power in the story. Since these power planes are part of the same whole structure, the occurrence of a deficit or change in any plan leads to transformations in other types of relationships. Accordingly, the first part of the story describes the problem of the absence of a certain structural element, and the second tells about the excess of the element. The third part is characterized by synthesis, removal of contradictions and stabilization of the social status quo. Among the 16 actions indicated in the plot of the story, we identified four groups of actions with different motivations. Accordingly, the first group includes acts that cause a violation of the social balance for the sake of continuing life, the second group includes acts of murder in order to maintain public order, the third group includes acts of injustice to protect social status, and the fourth group includes acts of self-sacrifice for the same purpose. Based on this, it was concluded that the story mediates the comprehension and evaluation of such phenomena as continuity and stability, selfishness and self-sacrifice. The first pair of these binary oppositions refers to the basic ontological states of human existence, such as life and death, and the other pair points to the parameters of social life, such as individuality and society. However, the research has shown that in this story life is not an absolute positive value, and death is not described as an absolute evil. Both phenomena are evaluated only in terms of their contribution to the permanence of power relations. Analysis of The Story of Boghach Khan, Son of Dirse Khan n showed that the constancy of social organization is the highest value in the life and culture of the Oghuz Turks. To ensure this value, the story encourages the rejection of individualistic attitude in favor of the interests of society by demonstrating such patterns of behavior as devotion, loyalty and self-sacrifice.

Anahtar Kelimeler

The Book of Dede Korkut, Dirse Khan, Boghach Khan, Structural analysis, values

Kaynakça

• Aslan, Muştala ve Milay Köktürk. “Boğaç Han Hikâyesinde Davranış Analizi.” Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 2/2 (1997): 247-25.
• Bartold, Vasiliy. “Turetskiy epos i Kavkaz”. Kniga Moego Deda Korkuta. Oguzskiy Geroiçeskiy Epos. Haz. V.M. Jirmunskiy ve A.N. Kononov. Moskova-Leningrad: Nauka, 1962: 109-121.
• Bayat, Fuzuli. Mitten Tarihe, Sözden Yazıya Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Ötüken, 2021.
• Boratav, Pertev Naili. “Dede Korkut Hikâyelerindeki Târihî Olaylar ve Kitabın Te'lif Tarihi”. Journal of Turkology 13 (2010): 31-62.
• Deveci, H. ve diğerleri. “Dede Korkut Hikâyelerinde yer alan değerler”. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi 12/ 46 (2013): 294-321.
• Eliade, Mircea. Mitlerin Özellikleri. Çev. S. Rifat. İstanbul: Om Yayınevi, 2001.
• Eliuz, Ülkü. “İmge ve Göstergeler Uzamı: Dede Korkut Hikâyeleri.” Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 15/2 (2015): 75-88.
• Ekici, Metin. “Dirse Han Oğlu Boğaç Han Anlatmasında Bireysellik ve Toplumsal Bütünlük”, Millî Folklor 52 (Kış 2001): 50-59.
• Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2004.
• Gökyay, Orhan Şaik, haz. Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Yayınları, 1973.
• Günay, Umay. “Dede Korkut hikâyelerindeki karakterlerin tahlili.” Millî Folklor 37/5 (1998): 3-12.
• ——. “Dede Korkut Kitabı ve toplumsal değerlerin tahlili”. Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2000: 191-202.
• Jirmunskiy V.M. “Oğuzskiy geroiçeskiy epos” Kniga Moego Deda Korkuta. Oguzskiy Geroiçeskiy Epos. Haz.V.M. Jirmunskiy ve A. N. Kononov. Moskova-Leningrad: Nauka, 1962: 131-258.
• Köprülü, Mehmet Fuad. Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1980.
• Lévi-Strauss, Claude. Mit ve Anlam. Çev. G. Y. Demir. İstanbul: İthaki Yayınları, 2013.
• ——. “The Structural Study of Myth.” The Journal of American Folklore 68/270 (1955): 428-444.
• ——. Yaban Düşünce. Çev. Tahsin Yüce. İstanbul: YKY, 1993.
• ——. Yapısal Antropoloji. Çev. Adnan Kahiloğulları. İstanbul: İmge Kitapevi, 2012.
• Oğuz, Öcal. “Dede Korkut Destanlarından “Kanlı Koca Oğlı Turalı Boyı”nın Tahlili.” Bilig 1 (1996): 17-23.
• Özbay, M. ve Tayşi Karakuş. “Dede Korkut Hikâyeleri’nin Türkçe öğretimi ve değer aktarımı açısından önemi.” Pegem Eğitim ve Öğretim Dergisi 1 (2011): 21-31.
• Pehlivan, Gürol. “Dede Korkut Kitabı’nın Dresden ve Vatikan Nüshalarının Müstensihlerinin Karşılaştırılması”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 40 (2015):147-171.
• Propp, Vladimir. Masalın biçimbilimi. Çev. M. Rifat, S. Rifat. İstanbul: Türkiye İş bankası Yayınları, 2011.
• Reichl, Karl. “Türk Destanları.” Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 22 (2006): 47-59.
• Rossi, Ettore. “Dede Korkut Kitabı üzerine araştırma.” Çev. M. H. Şakiroğlu. Erdem 12/34 (1999): 183-276.
• Saraç, Ömer. “Dirse Han Oğlu Boğaç Han Hikâyesinde Sosyal Göstergeler Açısından Kültür Kodları ve Anlam Kalıpları”. Dede Korkut Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 6 (2015): 129-137.
• Saussure, Ferdinand de. Genel Dilbilim Dersleri. Çev. B. Vardar. İstanbul: Multilingual, 2001.
• Şahin, Aysuda. “Dede Korkut Hikâyelerinde Yapı”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.
• Uç, Himmet. “Dirse Han Oğlu Buğaç Han Hikâyesi”. Millî Folklor 60 (2003): 47-56.
• Yakubovskiy, A.Y. “Kitab-ı Korkud i ego znaçenie dla izuçeniya turkmenskogo obşestva v epohu rannego srednevekovya.” Kniga Moego Deda Korkuta. Oguzskiy Geroiçeskiy Epos. Haz.: V.M. Jirmunskiy ve A.N. Kononov. Moskova-Leningrad: Nauka, 1962: 121-130.