Gamalı Haç (Swastika) ve Budist Uygur Kültüründe Kullanımı

Yıl 2024, Cilt: 18 Sayı: 141, 154 - 166, 19.03.2024

Hasan İsi

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1332651

Cited By: 1

Öz

Kelime anlamı ‘iyi olma’ demek olan swastika, Sanskritçe bir sözcüktür. Çok eski zamanlarda Hindistan’dan kültürel ve siyasi değişmeler neticesinde dünyanın çeşitli bölgelerine aktarılan bu nesne, ‘güneş’ ve ‘ateş’ ile alakalı çağrışımlara sahiptir. Hinduizm ve Budizm’de kutlu objeler arasında yer alan swastika, özellikle de ateş tanrısı Agni ile tanrılar tanrısı Indra’ya ait bir sembol olarak ‘şans, talih; kutluluk’ gibi değerlere sahiptir. Türkiye Türkçesinde gamalı haç (swastika) ve Batı dillerinde (İngilizce, Almanca vs.) fylfot, gammadion, crooked cross, hakenkreuz, gammation, gammate cross, crux gammata şeklinde adlandırmalara sahip swastika, hem yazılı belgeler hem de görsel sanata dair ürünlerde görülmektedir. Hindistan’da yazılı belgeler tanıklığında Vedalar ve kutsal Budist metinlerin başında ve sonunda ‘şans, talih’ figürü olarak geleceğe dair temenniyi yansıtan bu nesne, arkeolojik kazılardan elde edilen heykel, kap-kacak, taş, kaya vs. görsel ürünlerle de görülmektedir. Eldeki eser, Budist Uygur metinleri tanıklığında Sanskritçe swastika ifadesinin İslam öncesi Türk inanç sistemindeki yerini belirleme amacından ileri gelmektedir. Çalışma, altı başlıktan oluşmaktadır. Çalışmanın ilk başlığı, Hint kökenli swastika teriminin başta sözlük anlamı olmak üzere, çeşitli kültürlerdeki yansımalarını içermektedir. İkinci başlıkta, swastika nesnesinin Hinduizm ve Budizm’deki yerine ve yansımalarına yer verilmektedir. Üçüncü başlıkta, geçmişte çoğu inanç sisteminde özellikle de Hint dinlerinde saygın bir nesne olan swastika’nın 20. yüzyılda Almanlarla siyasi bir sembol hâline gelişi üzerine değerlendirmeler yer almaktadır. Swastika’nın sahip olduğu pozitif anlamın Nazilerle ‘vahşet’ ve ‘acı’ya dönmesi insanlık tarihi açısından ‘oksimoron’ bir durum sergilemektedir. Dördüncü başlıkta, swastika, İslam öncesi Türk inanç sisteminde görsel sanat unsurları tanıklığında Az Tamgası adıyla bilinmekte, İslamî dönemde ‘çarkıfelek’ adını alarak ‘Tanrı’nın birliği’ni sembolize etmektedir. Beşinci başlıkta, İslam öncesi Türk inanç sisteminde swastika’nın Budist Uygurlarda sahip olduğu dilsel ve kültürel düzeyi ortaya koyma amacı söz konusudur. Bu bölümde, öncelikle dilsel düzeyde Sanskritçe swastika sözcüğünün Türkçe söz varlığındaki karşılıklarına değinilmekte; kelimenin Türkçe karşılığının olmadığı; ağırlıklı olarak Toharca ve Çince sözcüklerle Sanskritçe swastika kelimesinin ifade edildiği görülmektedir. Budist Uygur metinlerinde yer alan örnekler genel olarak swastika objesinin hem tek başına hem de başka sözcükler yardımıyla ‘kutluluk’ bildirdiğini göstermektedir. Son olarak yazılı metinler tanıklığında, altıncı başlıkta Sanskritçe swastika ifadesinin İslam öncesi Eski Türk inanç sistemindeki diğer yansıması ise ‘alkış’ (dua) kategorisinde yer alan ‘temenni’ bildiren kalıp bir söze (oṃ svasti siddham) esin kaynağı olmasıdır. Genellikle Budist ritüellerin başında ve sonunda yer alan bu kalıp söz, Sanskritçe swastika sözcüğüyle ilişkilidir. Çalışmada çeşitli başlıklarla dilsel ve kültürel düzeyde açıdan ele alınan swastika kelimesi, Eski Türk inanç sisteminin Budist yönünü gösteren önemli bir kültür sözcüğüdür.

Anahtar Kelimeler

Budizm, Uygurlar, dinî sembolizm, talih, alkış (dua)

The Swastika and Its Use in Buddhist Uyghur Culture

Öz

Swastika, which literally means 'well-being', is a Sanskrit word. This object, which was transferred from India in ancient times to various parts of the world as a result of cultural and political changes, has associations with the sun and fire. The swastika, which is among the sacred objects in Hinduism and Buddhism, has values such as luck, fortune and blessedness, especially as a symbol of Agni, the god of fire, and Indra, the god of gods. The swastika, which is called gamalı haç (swastika) in Turkish and fylfot, gammadion, crooked cross, hakenkreuz, gammation, gammate cross, crux gammata in Western languages (English, Deutsche, etc.), is seen in both written documents and visual art products. This object, which reflects the wish for the future as a figure of luck, fortune at the beginning and end of the Vedas and sacred Buddhist texts as witnessed by written documents in India, is also seen in visual products such as sculptures, pots and pans, stones, rocks, etc. obtained from archaeological excavations. The present work stems from the aim of determining the place of the Sanskrit expression swastika in the pre-Islamic Turkish belief system as witnessed by Buddhist Uyghur texts. The study consists of six sections. The first section of the study includes the dictionary meaning of the term swastika of Indian origin and its reflections in various cultures. In the second section, the place and reflections of the swastika object in Hinduism and Buddhism are given. In the third section, there are evaluations on how the swastika, which was a respected object in many belief systems in the past, especially in Indian religions, became a political symbol with the Germans in the 20th century. The fact that the positive meaning of the swastika turned into 'brutality' and 'pain' with the Nazis is an 'oxymoron' in terms of human history. In the fourth section, the swastika, known as Az Tamga in the pre-Islamic Turkish belief system in the witness of visual art elements, symbolizes the 'unity of God' by taking the name 'wheel of fortune' in the Islamic period. The fifth section aims to reveal the linguistic and cultural level of swastika in the pre-Islamic Turkish belief system among the Buddhist Uyghurs. In this section, firstly, at the linguistic level, the equivalents of the Sanskrit word swastika in Turkish vocabulary are discussed; it is seen that there is no Turkish equivalent of the word; the Sanskrit word swastika is mainly expressed with Tocharian and Chinese words. The examples in Buddhist Uyghur texts generally show that the swastika object conveys 'holiness' both alone and with the help of other words. Finally, in the testimony of written texts, the other reflection of the Sanskrit swastika expression in the pre-Islamic Old Turkic belief system in the sixth section is that it inspired a phrase (oṃ svasti siddham) that expresses 'wish' in the category of 'applause' (prayer). This phrase, which usually appears at the beginning and end of Buddhist rituals, is related to the Sanskrit word swastika. The word swastika, which is discussed at linguistic and cultural level under various headings in the study, is an important cultural word that shows the Buddhist aspect of the Old Turkic belief system.

Anahtar Kelimeler

Buddhism, Uyghurs, religious symbolism, fortune, alkış (prayer).

Kaynakça

• Adams, Douglas Q. A Dictionary of Tocharian B-Revised and Enlarged. Amsterdam & Newyork: Rodopi, 2013.
• Ağca, Ferruh ve Arıcan, Arzu. “Eski Uygurca Kolofonlar Hakkında”. (Ed. Şaban Doğan). Türk Moğol Dil Tarih Kültür Araştırmaları içinde (ss. 15-27). İstanbul: Kesit Yayınları. 2019.
• Altın, Alper. “Türk-İslam Kubbelerinde Çarkıfelek Formları”. Sanat Tarihi Yıllığı - Journal of Art History, 30 (2021): 29-80.
• Alyılmaz, Cengiz. “Gobu”stan’ın Gizemi (“Kıpçaklar”a Giden Yol). Ankara: Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Anabolu, Mükerrem (Usman). “Batı Anadolu Sanatında Swastika (Gamalı Haç) Motifi”. Belleten, 57 (219): 397-400.
• Arat, Reşit Rahmeti. Eski Türk Şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2007.
• Aslan, Yunus ve Duran, Remzi. “Türk Sanatında Tengri-Tanrı Damgası”. Ulakbilge, 54 (2020): 1378–1398.
• Avşar, Lale. “Antik Yunan Seramiklerdeki Haç ve Çarkıfelek Simgeleri ve Bunların Avrasya, Anadolu ve Mezopotamya Kültürlerindeki Muhtemel Kaynakları”. Mukaddime, 3 (2010): 115-141.
• Balchin, W. G. V. “The Swastika”. Folklore, 55 (1944): 167-168.
• Beer, R. The Encyclopedia of Tibetan Symbols and Motifs. Boston: Shambhala, 1999.
• Buswell, R. E. ve Lopez, Donald S. The Princeton Dictionary of Buddhism. Princeton: Princeton University Press, 2014.
• Encyclopaedia Iranica. https://www.iranicaonline.org/ (Erişim Tarihi: 12.07.2023).
• Erdoğan, Türkan ve Şıracı, Ümit. “Pamukkale (Hierapolis)’de Bulunan Ön-Türk Damgaları: “Em-Am” Damgası İle “Ok ve Oğ” Damgaları”. TURAN-SAM (TURAN-CSR) 4/15 (2012): 160-170.
• Esin, Emel. Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2001.
• Gül, Ahmet. Haçın Hristiyan Teolojisindeki Yeri ve Önemi. Şırnak: Şırnak Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Haldar, Asit K. “Symbolism in Indian Art and Religion”. The Journal of Aesthetics and Art Criticism, 9/2 (1950): 124-127.
• Hall, Fitz-Edward. “Three Sanskrit Inscriptions, Relating to Grants of Land: The Original Texts, Translations, and Notes”. Journal of the American Oriental Society, 6 (1858 - 1860): 538-549.
• Kara, Georg ve Zieme, Peter. Fragmente tantrischer Werke in uigurischer Übersetzung. Berliner Turfantexte 7. Berlin: Akademie Verlag, 1976.
• Keown, Damien. Dictionary of Buddhism. Newyork: Oxford University Press, 2003.
• Kermen, Özlem. “René Guénon’da Dinî Sembolizm”. Yayımlanmış yüksek lisans tezi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2019.
• Keskin, Ahmet. “Türk Kültüründe Alkışlar (Dualar/İyi Dilekler) ve Kargışlar (Beddualar/Kötü Dilekler): Metin ve Bağlam Merkezli Bir İnceleme”. Doktora tezi. İzmir: Ege Üniversitesi, 2018.
• Lessing, Ferdinand D. Moğolca-Türkçe Sözlük. (Çev. Günay Karaağaç). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017.
• Loewenstein, John Prince. “The Swastika; Its History and Meaning”. Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, 41 (1941): 49-55.
• Mills, Libbie. “The Early Śaiva Maṭha: Form and Function”. (Ed. Dominic Goodall, Shaman Hatley, Harunaga Isaacson, Srilata Raman). Śaivism and the Tantric Traditions Essays in Honour of Alexis G.J.S. Sanderson içinde (ss. 483-506). Leiden & Boston: Brill, 2020.
• Monier–Williams, S. M. A Sanskrit–English Dictionary, Etymologically and Philologically Arranged with Special Reference to Cognate Indo–European Languages. Oxford: Oxford University Press, 1899.
• Munson, Todd. “The Past, Present, and Future of the Swastika in Japan”. Education About ASIA. 21/3 (2016): 23-26.
• Parker, William Thornton “The Swastika: A Prophetic Symbol”. The Open Court, 9 (1907): 539-546.
• Quinn, Malcolm. The swastika: Constructing the symbol. London: Routledge, 1994.
• Ramachandran, K. S. “Swastika As a Decoratıve Motif of Indian Pottery: A Short Note”. Proceedings of the Indian History Congress, 23 (1960): 81-83.
• Sattarnezhad, Saeid, Parvin, Samad ve Hendiani, Elham. “The Symbology of Swastika In The Gonbad-ESorkh Tomb”. Codrul Cosminului, XXVI (2020): 7-18.
• Seligmann, Matthew, Davison, John ve McDonald, John. In The Shadow of the Swastika. Life In Germany Under the Nazis 1933-1945. UK: Spellmount Limited, 2003.
• Sensabaugh, David Ake. “Footprints of the Buddha”. Yale University Art Gallery Bulletin, Recent Acquisitions (2017): 84-89.
• Shomakhmadov, S. “The Features of the Interpretation of Mañgala-Symbols In Buddhist Sanskrit Manuscripts From Central Asia”. Manuscripta Orientalia, 18/2 (2012): 9-23.
• Tekin, Şinasi. Die uigurische Übersetzung eines Werkes der buddhistischen VaibhasikaSchule. 1. Teil: Transliteration, Übersetzung, Anmerkungen. 2. Teil: Analytischer und rückläufer Index. Berliner Turfantexte 9. Berlin: Akademie Verlag, 1980.
• Turnbull, Lindsey L. “The evolution of the swastika : from symbol of peace to tool of hate”. HIM 1990-2015. 954. https://stars.library.ucf.edu/honorstheses1990-2015/954, 2010.
• V. Arnold-Döben. Die Bildersprache des Manichäismus. Cologne: Brill, 1978.
• Wilkens, Jens. Handwörterbuch des Altuigurischen, Altuigurisch-Deutsch-Türkisch. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen, 2021.
• Wilson, Thomas. The Swastika, The Swastika, The Earliest Known Symbol, And Its Migrations: With Observations On The Migration Of Certain İndustries In Prehistoric Times. Washington: Smithsonian Institution United States National Museum, 1896.
• Wisdom Library. https://www.wisdomlib.org/ (Erişim Tarihi: 13.07.2023).
• Yakup, Abdurishid. Altuigurische Aparimitāyus-Literatur und kleinere tantrische Texte. Berliner Turfantexte 36. Belgium (Turnout): Brepols, 2016.
• Zieme, Peter ve Kara, Georg. Ein Uigurisches Totenbuch. Nāropās Lehre in uigurischer Übersetzung von vier tibetischen Traktaten nach der Sammelhandschrift aus Dunhuang British Museum Or. 8212 (109). Buddhapest: Akadémiai Kiadó, 1978.
• Zieme, Peter. Magische Texte des uigurischen Buddhismus. Berliner Turfantexte 23. Belgium (Turnout): Brepols, 2005.