Historical Roots of the Turkish Deaf Culture

Yıl 2024, Cilt: 18 Sayı: 143, 5 - 15, 15.09.2024

Zeynep Oral , Şükrü Halûk Akalın

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1339540

Öz

The United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities, introduced at the beginning of the 21st century, brought significant regulations ensuring the full and active participation of disabled persons, recognizing their individual and cultural characteristics, and accepting fundamental communication tools such as Braille for the blind and sign language for the Deaf and hard of hearing. Türkiye signed this con-vention on March 30, 2007, and it came into force on May 3, 2008. Following these regulations, the declara-tion of 2020 as the "Year of Accessibility" accelerated academic research and studies in this field. Unlike other disabled groups, the Deaf community, proud of their deafness and shaped by their use of sign lan-guages, is characterized as local subcultures within the hearing society. Numerous studies on the Deaf community have revealed the existence of a transnational Deaf culture and world through shared experi-ences and similarities in the structures of sign languages. The Deaf community in Türkiye, acting in solidari-ty within federations and associations for the Deaf and hard of hearing across all regions of Türkiye, exhib-its a rich subculture with national and international activities such as theater and film and trains licensed athletes. This study aims to shed light on the roots of the culture of the Turkish Deaf community through historical data from a socio-cultural approach that considers deafness in terms of identity and community belonging. Examining the cultural characteristics of this community and their identities is crucial to under-standing the current cultural structure of the Turkish Deaf community. Information about Turkish Deaf culture before the Ottoman era is almost nonexistent. The first traces of this culture are found in Dîvânu Lugâti't-Türk and Kutadgu Bilig. More detailed information is obtained from sources discussing the lives of Deaf officials employed in the palace of the Ottoman Empire. This study aims to reveal the roots of Turkish Deaf culture in the historical process, starting from the Ottoman period, through data obtained from local and foreign historical sources. Based on this data, the significant and privileged roles of Deaf and hard of hearing people, especially in the palace, their lifestyles, clothing, fondness for art and literature, identities, and societal roles will be examined. This study is also significant for the Turkish Deaf community to under-stand their cultural roots and shared values. It is recommended that this present study be accessible through sign language interpreting and subtitles within visual content to ensure accessibility.

Anahtar Kelimeler

Deaf culture, Turkish Deaf community, Turkish Sign Language, Ottoman court, Turkish Deaf identity

Türk Sağır Kültürünün Tarihsel Kökleri

Öz

Birleşmiş Milletler Engelli Hakları Sözleşmesi, 21. yüzyılın başında engellilerin topluma tam ve etkin katılımlarının sağlanmasını, bireysel ve kültürel özelliklerinin tanınmasını, körler için Braille alfabesi, Sağır ve işitme engelliler için işaret dili gibi temel iletişim araçlarının kabul edilmesini tesis eden yeni ve önemli düzenlemeler getirmiştir. Türkiye bu sözleşmeyi 30 Mart 2007 tarihinde imzalamış ve ilgili sözleşme 3 Mayıs 2008 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Engellilerin hak ve hukukuna ilişkin bu düzenlemeleri müteakip 2020 yılının "Erişilebilirlik Yılı" ilan edilmesiyle bu alandaki akademik araştırma ve çalışmalar hız kazanmıştır. Diğer engelli gruplardan farklı olarak Sağır oluşlarıyla övünen ve gurur duyan Sağır toplum, işaret dilleri kullanımlarıyla biçimlenen kimlikleri ile işiten toplum içinde yerel altkültürler olarak tanımlanmakta-dır. Sağır toplumuna ilişkin yapılan birçok araştırma, Sağırların ortak deneyim ve yaşantıları ile işaret dille-rinin yapılarındaki benzerlikler, uluslarüstü bir Sağır kültürünün ve Sağır dünyasının varlığını ortaya koy-muştur. Türkiye’de yaşayan Sağırlar Türk Sağır toplumunu oluşturmaktadır. Bu toplum Türkiye’nin bütün bölgelerinde daha çok S/sağır ve işitme engelliler federasyon ve dernekler bünyesinde dayanışma içinde hareket eden, kendi kültürlerine özgü ulusal ve uluslararası tiyatro, film gibi sanatsal faaliyetler sergileyen, lisanslı sporcular yetiştiren çok zengin bir altkültürdür. Bu çalışmanın amacı, sağırlığı kimlik ve bir topluma aidiyet açısından ele alan sosyo-kültürel yaklaşımdan hareketle Türk Sağır toplumunun kültürünün köklerini tarihsel veriler ışığında aydınlatmaktır. Nitekim, Türk Sağır toplumunun günümüzdeki kültürel yapısının oluşmasında tarihsel süreç içinde bu toplumun kültürel özelliklerini ve sağırlık dereceleriyle çeşitlenen kimliklerini incelemek önemlidir. Türk Sağır kültürü hakkında Osmanlı öncesine ilişkin bilgiler yok denecek kadar azdır. Türk yazı dilinin ilk kaynağı Orhon Yazıtları'nda ve Çin yıllıklarında Göktürk Kağanlığı döne-minde Türk sağır kültürü hakkında herhangi bir bilgi yer almamaktadır. Bu kültürün ilk izlerine Dîvânu Lugâti't-Türk ve Kutadgu Bilig'de rastlanmaktadır. Osmanlı Devleti'nin yükselme döneminden itibaren saray-da istihdam edilen Sağır görevlilerin yaşamını konu edinen kaynaklarda daha ayrıntılı bilgiler elde edilmektedir. Osmanlı Devleti'nin yükselme döneminden itibaren sarayda istihdam edilen Sağır görevlilerin yaşamını konu edinen kaynaklarda daha ayrıntılı bilgilere ulaşılmaktadır. Bu çalışma, Osmanlı Döneminden başlayarak tarihsel süreç içinde Türk Sağır kültürünün köklerini yerel ve yabancı tarihi kaynaklardan elde edilen veriler ışığında ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu verilerden hareketle S/sağır ve işitme engelli bireylerin özellikle sarayda önemli ve ayrıcalıklı görevlerde bulundukları, yaşam tarzları, kıyafetleri, sanat ve edebiyata düşkünlükleri kimlikleri ve toplumdaki yerleri incelenecektir. Söz konusu çalışma Türk Sağır toplumunun kendi kültürünün kökleri ve ortak değerleri hakkında bilgi sahibi olması açısından da önemlidir. Bu doğrultuda çalışmadaki verilerin görsel içerikle desteklenerek işaret dili çevirisi ve ayrıntılı alt yazı gibi engelsiz erişim için çeviri türleriyle erişilebilir kılınması önerilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Sağır kültürü, Türk Sağır toplumu, Türk İşaret Dili, Osmanlı sarayı, Türk Sağır kimliği

Kaynakça

• Akalın, Şükrü Halûk. “Türk İşaret Dili”, Yeni Türkiye Dergisi-Türkçe Özel Sayısı (2013): 1496-1502.
• ——. Geçmişten Günümüze Türk İşaret Dili. İstanbul: Elginkan Vakfı, 2023a.
• ——. Türk İşaret Dili Tarihi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2023b.
• Ali Ufki Bey. Saray-ı Enderun Topkapı Sarayında Yaşam. [çev. T. Noyan]. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2013.
• Alsancak, Fatmanur. “Sağır Toplumunun Sosyal Dışlanma Sorunları”. Journal of International Social Research 11(58): 423-430, 2018.
• ——. “Kültüre duyarlı sosyal hizmet uygulamalarında sağır toplumunu düşünmek”, Toplum ve Sosyal Hizmet 31(4) (2020): 1746-1763.
• Arık, Engin. Ellerle Konuşmak: Türk İşaret Dili Araştırmaları. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Aydoğdu, Bilge Nuran ve Yüksel Müge. “Kimlik ve Kültür Bağlamında İşitme Engellilik ve Sağırlar”, Kalem Eğitim ve İnsan Bilimleri Dergisi 10(1) (2020): 51-65.
• Batır, Betül. “An Historical Overview of Development of the Education of Deaf, Mute, and Blind Children in Turkey.”, International Review of Turkology 1(2) (2008): 17-24.
• Balcı, Seazi. Osmanlı Devleti’nde Engelliler ve Engelli Eğitimi Sağır Dilsiz ve Körler Mektebi. İstanbul: Libra Yayınları, 2013.
• Busbecq, Ogier Ghislain de. Türk Mektupları. (Çev. H. Cahit Yalçın). İstanbul: 1939.
• Cleall, Esme, “Silencing deafness: Displacing disability in the nineteenth century”, Portal Journal of Multidisciplinary International Studies 12 (1) (2015): 1-16.
• Cole, Suzan H. ve Edelmann, Robert, J. “Identity patterns and self-and teacher- perceptions of problems for deaf adolescents: A research note”. J Child Psychol Psychiatry 32 (7) (1991): 1159-1165.
• Cumhuriyet Gazetesi, 15 Ağustos 1930. 193https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1930-08-15/1#google_vignette
• Danişmend, İ. Hami. İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C. I-IV. Türkiye Yayınevi, İstanbul, 1971.
• Darıca, Nilüfer ve Şipal, Fırat. İşitme Engelli Çocuklarda Gelişim ve Eğitsel Müdahale. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 2011.
• Davis, Lennard ve J. Bending over backwards: Disability, dismodernism and other difficult positions. New York: New York University Press, 2002.
• Delaporte, Yves. Les Sourds C’est Comme Ça. Paris: Editions de la Maison des Sciences de l’Homme, 2002.
• Deval, Charles. Deux Années À Constantinople et en Morée. Paris, 1928.
• Dikici, A. Ezgi. “Saltanat Sembolü Olarak Farklı Bedenler Osmanlı Sarayında Cüceler ve Dilsizler”, Toplumsal Tarih. 248(20) (Ağustos) 2014.
• Dikyuva, Hasan ve diğer. Türk İşaret Dili Dilbilgisi Kitabı. Ankara: T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, 2015.
• Dubuisson, Colette ve Grimard, Christiane. “Les choix à ne pas faire et les croyances non fondées à réexprimer”. Sourdité Vu de Près içinde (2011): 339-362. Presses de l'Université du Québec.
• Erdoğdu, Furkan ve diğer. “İki Dünya Arasında: İşitme Engelli Ebeveynlerin İşiten Çocuklarının (CO-DA’ların) Kimlik Gelişimleri”, Değerler Eğitimi Dergisi 16 (35) (2018): 91-139.
• Es, H. Feridun. Dilsizler Neler Anlatıyorlar? Dilsizler Kırmızı Elbise, Kırmızı Şapka Giyecekler. Akşam gazetesi 2 Ağustos 1932:4.
• ——. Mesud Adamlar 13 - En Büyük Saadet Dilsiz ve Sağır Olmakmış. Bay Gök “En Mesud Çiftler Dilsiz Karı Kocalardır” Diyor. Akşam gazetesi 14 Ağustos, 1935: 5-6.
• Evliya Çelebi. Seyahatname. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi.
• Foster, Deborrah. Examining the fit between deafness and disability içinde.“Exploring Theories and Expanding Methodologies: Where we are and where we need to go”. Research in Social Science and Disability 2: 101-23, Emerald Group Publishing Limited, 2001.
• Gaucher, Charles ve Vibert, Stéphane. “Les sourds: aux origines d’une identité plurielle”. Développement Humain, Handicap et Changement Social 18 (2) (2009): 125-126.
• İlkbaşaran, Deniz ve Sabri Taşçı. “Ideology and Language in the Early-Republic: A History of Deaf Education in Turkey”. Conference Proceedings of the International Symposium on Language and Communication: Research Trends and Challenges (ISLC). Erzurum: Mega Press, 2012.
• İpşirli, Mehmet. “Cellat”. TDV İslam Ansiklopedisi, C VII: 270-271. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 1993.
• Jankowski, Kathy. Deaf Empoverment. Washington: Gallaudet University Press, 1997.
• Kantemir, Dimitri. Osmanlı İmparatorluğunun Yükseliş ve Çöküş Tarihi. C III. (Çev. Ö. Çobanoğlu). Ankara: Kültür Bakanlığı, 1980.
• Kemaloğlu, Yusuf K. “Türkiye’de İşitme Engelinin ve Sağırların Genel Görünümü ve Sorunları”. Ellerle Konuşmak: Türk İşaret Dili Araştırmaları içinde (51-86). (Ed. Engin Arık). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Kemaloğlu, Y. Kemal ve Yaprak Kemaloğlu, Pınar. “The history of sign language and deaf education in Turkey”, The Turkish Journal of Ear Nose and Throat 22 (2) (2012): 65-76.
• Knolles, Richard. The Turkish History. London, 1938.
• Koçu, R. Ekrem. Fatih Sultan Mehmed (1430-1481). İstanbul: Ahmet Halit Yaşaroğlu Kitapçılık ve Kâğıtçılık, 1953.
• ——. Topkapu Sarayı. İstanbul: İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi Yayını, 1960a
• ——. Balaban Dilsiz. İstanbul: İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi Yayını, İstanbul Ansiklopedisi, C IV, 1944. 1960b
• Lane, Harlan. "Constructions of deafness", Disability & Society 10 (2) (1995): 171-190.
• ——. Holffmeister, Robert., Bahan, Ben. Journey into the Deaf-World. San Diego, CA: DawnSignPress, 1996.
• ——. “Ethinicity, ethics, and the Deaf World”, The Journal of Deaf Education10(3):291-310, 2005.
• Marschark, Marc ve Humpries, Tom. “Deaf Studies by and orher name”, Jornal of Deaf Studies and Deaf Education.15(1): 1-2. 2010
• Majda, Tadeusz. “The Ralamb Album of Turkish Costumes”. The Sultan’s Procession: The Swedish Embassy to Sultan Mehmed IV in 1657-1658 and the Ralamb Paintings. (Ed. Karin Adahl). Swedish Research Institute in Istanbul. İstanbul: 2006.
• Mayes, Stanley. Sultan’ın Orgu. (Çev. M. Halim Spatar). İstanbul: İletişim, 2000.
• Merriman, Roger B. Suleiman the Magnificent. Cambridge: Harvard University Press. 1944.
• Miles, Martin. “Signing in the Seraglio: mutes, dwarfs and jesters in the Ottoman Court, 1500- 1700”, Disability and Society 5 (2000): 115-34.
• ——.“Deaf People, Sign Language & Communication, in Ottoman & Modern Turkey: Observations and Excerpts from 1300 to 2009. From Sources in English, French, German, Greek, Italian, Latin and Turkish, with Introduction and Some Annotation”. Independent Living Institute, (Haziran 2009) Erişim tarihi: 11.06.2024. www.independentliving.org/miles200907.html.
• Murat, Leyla. “Hitit Tarihi-Cografyasında Hakmiš ve İštahara Ülkelerinin Konumu”, Tarih Araştırmaları Dergisi 27 (44) (2008): 181-04, 2008. doi:10.1501/Tarar_0000000414.
• Obrzut, John E ve diğer. ”Determinants of Self-Concept in Deaf and Hard of Hearing Children”. Journal of Developmental and Physical Disabilities, 11(3): 237-251. 1999.
• Ohna, Stein, Eric. “Education of Deaf Children and the Politics of Recognition”. The Journal of Deaf Studies and Deaf Education, (8)1 (2003): 5–10. https://doi.org/10.1093/deafed/8.1.5
• Özcan, Abdülkadir. “Dilsiz (Tarih)”, TDV İslam Ansiklopedisi, C IX: 304-305, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, 1994.
• Pakalın, M. Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı, 2004.
• Poirier, Daphné. “La surdité entre culture, identité et altérité.”, Lien social et Politiques 53 (2005): 59-66. http://id.erudit.org/iderudit/011645ar DOI: 10.7202/011645ar
• Most, Tova. Ve diğer. “Identity and attitudes towards cochlear implant among deaf and hard of hearing adolescents”. Deafness & Education International 9(2): 68-82. 2007
• Ricaut, Paul. Osmanlı İmparatorluğu’nun Hâlihazırının Tarihi (XVII. Yüzyıl). (Çev. H. İnalcık). N.
• Sacks, Olivier. Des yeux pour entendre. Paris: Editions du Seuil, 1996.
• Sağlam Tekir, Hürü. “Osmanlı Devleti’nde Sağır Dilsiz ve Amâların Eğitimi ve Gündelik Hayatları”. İstanbul: Yeditepe Akademi, 2021.
• Slade, Sir Adolphus. Records of travels in Turkey, Greece, &c. and of a cruise in the Black Sea with the Capitan Pasha, in the years 1829, 1830, and 1931. Philadelphia: Carey Hart & Co, 1833.
• Sömen, Onur. Türk Sağır ve İşitme Engelli Halk Bilimi. Yayınlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: Aydın Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü. Ocak, 2022.
• Stavrides, Theoharis. The Sultan of Vezirs: The Life and Times of the Ottoman Grand Vezir Mahmud Pasha Angelovic (1453-1474), Leiden: Brill, 2001.
• Şehsüvaroğlu, Haluk Y. Eski Türk Sanatları. İstanbul: Varlık Yayınları, 1960.
• Tayyarzade Ata. Osmanlı Saray Tarihi: Tarih-i Enderun. İstanbul: Kitabevi, 2010.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı. Osmanlı Devletinin Saray Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1984.
• Virole, Benoît. Psychologie de la Surdité. De Boeck Supérieur, 2006.
• ——. “La disparition des Sourds ?”. Empan 3(83) (2011): 12-19.
• Withers, Robert. Büyük Efendi’nin Sarayı. (Çev. C. Kayra). İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2010.
• Yaprak Kemaloğlu, Pınar. “Sağır ve İlgili Paradigmaların Biyolojik, Politik ve Sosyo-Kültürel İnşası”. El-lerle Konuşmak Türk İşaret Dili Araştırmaları içinde (115-140). (Editör Engin Arık). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Yerasimos, Stephanos ve Berthier, Annie. Topkapı Sarayında Yaşam: Albertus Bobovius ya da Santuri Ali Ufki Bey’in Anıları. (Çev. A. Berktay). İstanbul: Kitap Yayınevi, 2002.
• Zeshan, Ulrike. “Sign Language in Turkey: The Story of a hidden language. Turkic languages 6 (2002): 229-274.
• ——. “Aspects of Türk İsaret Dili (Turkish Sign Language)”, Sign Language and Linguistics, 6.1 (2003): 43-75.