Arapça Atıf Harflerinin İslam Hukuku İhtilaflarındaki Fonksiyonu ve Önemi

Yıl 2023, , 171 - 206, 30.12.2023

Hüseyin Dursun

https://doi.org/10.47502/mizan.1370129

Öz

Arapça'nın dil yapısı içinde "Hurûfu'l-me'ânî" olarak adlandırılan harf grupları, isimlerle fiiller arasında sıkı bir bağ kurarak cümlenin anlamlı ve yapısal olarak düzenli bir şekilde oluşmasını sağlamaktadır. Ancak, bu dilbilgisi yapılarının doğru bir biçimde kullanılmadığı durumlarda, anlamda belirsizlikler ortaya çıkabilmektedir. Dahası, bu harflerin anlamlarının seçimi, cümlenin doğru bir şekilde yorumlanmasını zorlaştırabilmektedir. "Hurûfu'l-me'ânî," İslam'ın temel kaynakları olan Kur'ân ve Sünnet metinlerinin tefsir edilmesi ve hükümlerinin çıkarılması sürecinde vazgeçilmez bir rol oynamaktadır. Bu nedenle, dilbilgisel olarak karmaşık olan bu yapılar, fıkıh usulü, tefsir ve kelâm gibi alanlarda detaylı bir şekilde incelenmektedir. Bu çalışma, "Hurûfu'l-me'ânî"nin çoklu anlam tartışmalarını ele almaktadır. Özellikle, aynı harf şeklinin farklı bağlamlarda farklı anlamlar ifade ettiği durumları incelemekteyiz. Örneğin, "vav" harfi tek bir harf gibi görünse de, âyetlerde işaret etme, yemin, durum belirtme ve mutlak cem gibi çeşitli anlamlarda kullanılabilmektedirler. Bu nedenle, fukahaların nasslardan türettikleri hükümlerde doğru anlamın belirlenmesi büyük bir öneme sahiptir. Atıf harfleri, "Hurûfu'l-me'ânî"nin bir parçasını oluşturur ve Kur'ân ve hadis metinlerinde sıkça kullanılmaktadırlar. Bu harfler, bir kelimenin veya ifadenin anlamını netleştirmek amacıyla kullanılmaktadır. Özellikle "Fî" (içinde), "ilâ" (kadar), "an" (hakkında) ve "min" (için) gibi atıf edatları, Kur'ân ve hadislerin tefsirinde kritik bir rol oynamaktadır. Bu edatlar, fıkhî meselelerin çözümünde vazgeçilmezdir. Bunun içinde fıkıh ilmi açısından büyük bir öneme sahiptir. Örneğin, bir hadis metninde geçen "min" edatının kullanımı, hadisin nasıl yorumlanacağı ve uygulanacağı konusunda farklı görüşlere yol açabilmektedir. Benzer şekilde, "ilâ" edatı da "kadar" veya "noktasına kadar" anlamlarına gelebilir, bu da bir kelimenin anlamının değişmesine neden olabilmektedir. Bu nedenle, atıf edatlarının tefsir ve yorumlama pratiğindeki kullanımı, bir kelimenin veya ifadenin anlamının belirlenmesinde hayati bir rol oynamaktadır. "Hurûfu'l-me'ânî" ve atıf harfleri, Arapça dilbilgisinin karmaşıklığını yansıtır ve İslam hukukunun doğru anlaşılması ve yorumlanmasında temel bir rol oynamaktadır. Bu yapılar, İslam hukuku alanında çalışanlar için vazgeçilmez unsur olarak fıkhî meselelerin çözümünde kritik bir öneme sahiptir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı, Atıf Harfleri, Fıkıh, İhtilaf.

Kaynakça

• Abdulhamîd, Muhammed Muhyiddîn. Şerhu Katru’n-nedâ ve bellü’s-sadâ.Beyrût: el-Mektebetü’lAsriyye, 2011.
• Abdurrahim, Ahmed. Mu’cemu’l-mesâil en-nahviye ve’s-sarfiye el-vâride fi’l Kur’âni’l-Kerîm. Medine-i Münevvere: Mecmeu’l-Melik Fahd li-Tibâati’l-Mushafi’ş-Şerîf, ts.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. nşr. Ebû Hâcir Muhammed Saîd Besyûnî. Beyrut: y.y., 1405/1985.
• Aydın, Şükrü. “Hanefi Fıkıh Usulcülerinin Hakikat ve Mecaz Anlayışı”Doktora Tezi.2017.
• Bâli, Ebü'l-Hasan Alâeddin b. Muhammed. el-Kavaid ve'l-Fevaidü'l-Usuliyye. nşr. Abdülkerim Fudayli. Beyrut: Mektebetü'l-Asriyye, 2012.
• Behûti, Mansur b. Yunus b. Salahaddin el Hanbelî. Keşşafü'l-Kına' an Metni'l-İkna. thk. Ebu Abdullah Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmail eş-Şâfiî. Beyrut: Darü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2009.
• Berdisi, Muhammed Zekeriya. Usûlü’l-fıkh. Kahire: Dâru’s-Sakâfe, ts.
• Beyhakī, Ahmed b. Hüseyin. es-Sünenü’l-kübrâ.Haydarâbâd: b.y., 1344-56.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Abdullâh b. Ömer b. Muhammed. Minhâcü’l-vüsûl ilâ ʿilmi’l-usûl. nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. Beyrut: Dâr İbn Hazm, 2008.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-sahîh. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
• Bûtî, Muhammed Saîd Ramazân. Mebâhis̱ü’l-Kitâb ve’s-Sünne min ʿilmi’l-usûl.Dımaşk: b.y., 1974165.
• Cârimî, Ali. el-Belâğatü’l-vâdıha. Erdu’s-Somâl: Mektebetü’n-Nûri’l-İslâmiyye, ts.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. elBurhân. thk. Salâh b. Muhammed İbn Uveyda. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. etTelhîs. thk. Abdullah Cûlem en-Nebâlî. Beyrût: Dâru’Beşâiri’l-İslâmiyye, ts.
• Debûsî, Ebû Zeyd ʿAbdillâh b. Muḥammed b. ʿÖmer b. İsâ. Taḳvîmuʾl-edille. thk. Ḫalîl Muḥyi’ddîn el-Meys. b.y.: Dâruʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, 2001.
• Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm. el-Emvâl. nşr. Muhammed İmâre. Beyrut: Darü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1409/1989.
• Enbârî, Kemâleddin. Nüzhetü’l-elibbâʾ. nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire: y.y.,1967.
• Ferâhîdî, Ebû Abdurrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm el-Ezdî. Kitâbu’l-Ayn. nşr. Mehdî Mahzûmî-İbrahim es-Sâmerrâî. Bağdat: y.y., 1980-1985.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Yakûb b. Muhammed. el-Kâmûsu’l-Muhît. Beyrut: y.y., 2005.
• Fudayli, Abdülkerim. el-Kavaid ve'l-Fevaidü'l-suliyye. b.y.: Mektebetü'l-Asriyye, 2012.
• Haraşî, Muhammed b. Abdullah. el-Haraşî ʿalâ Muhtasarı Halîl. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Hârisî, Ebû Bişr Sîbeveyhi Amr b. Osmân b. Kanber. nşr. Abdüsselâm M. Hârûn. Kahire: y.y., 1988.
• Hasan, Abbas. en-Nahvü’l-vâfî maa rabtihi bi-esâlibi’r-refi’a ve’l-hayati’l-luğaviyyeti’lmüteceddide. Kahire: Dârü’l-Maârif, 4. Basım, 1975.
• Heytemî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Muhammed el-Heytemî es-Sa‘dî. Tuhfetü’l-muhtâc bi-şerhi’l-Minhâc. Beyrut: b.y., 2013.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Meâfirî. Ahkâmü’l-Kurʾân. nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî. Kahire:y.y., 1972.
• İbn Emîru Hâc, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed el-Halebî. et-Takrîr ve’t-tahbîr. I-III, Beyrut: b.y.,1403/1983.
• İbn Fâris, Ebu Hüseyin Ahmed b. Zekeriyya. es-Sâhibî fi fıkhı’l-luğati’l-Arabiye ve meseiluha ve süneni’l-Arabi fi kelamiha. thk. Ömer Faruk. Beyrut: Dâru’lMektebetü’l-Mearif, 2013.
• İbn Fâris, es-Sâhibî. nşr. Muhibbüddin el-Hatîb – Abdülfettâh el-Katlân. Kahire: y.y., 1910.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî. el-Bidâye. Şerhi Fethu’l-Kadîr. Beyrut: Dar-u Sadır. ts.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân, nşr. İhsan Abbas. I-VIII. Beyrut 1968-72 → 1398/1978.
• İbn Hişâm, Cemaleddin Abdullah b. Yusuf el-Ensârî. Muğni’l lebîb an kütübi'l-eârîb. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. Beyrut: el-Mektebetü’l Asriye, 1991.
• İbn Hişâm, Evdahu’l-mesâlik.nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd. Beyrut: b.y., 1980.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer b. Kesîr el-Kuraşî ed-Dımeşkî. Tefsiru’l-Kur’âni’l-‘azîm. thk. Sami b. Muhammed Selame. Beyrut: Dâru Tayyibe,1999.
• İbn Mâce, Ebû Abdullâh Muhammed b. Zeyd el-Kazvînî. Sünen-i İbn Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Kâhire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• İbn Rüşd, Ebû’l Velid Muhammed b. Ahmed el- Endulisi. el- Beyan ve’t –Tahsil. Beyrut: tz.
• İbn Rüşd, Bidâyetü’l-müctehid.Kahire: el-Mektebetü’t-ticâriyyetü’l-kübrâ, ts.
• İbn Sîde, Ebu’l-Hasen Alî b. İsmâîl. el-Muhkem ve’l-muhîtu’l-a’zâm. nşr. Mustafa es-Sekkā – Hüseyin Nassâr. Beyrut: Daru’lKütübi’l-İlmiye, 2000.
• İbn Ya‘îş. Şerhu'l-Mufassal li'z-Zemahşerî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbn Ebû Ya‘lâ,Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Muhammed b. el-Hüseyn el-Bağdâdî. Tabakātü’l-Hanâbile, nşr. Abdullah b. Muhammed et-Tayyâr – Abdülazîz b. Muhammed el-Meddallâh. Riyad: b.y., 1414.
• İsnevi, Ebu Muhammed Cemâleddin Abdürrahîm b. El-Hasan. Abdülkāhir el-Cürcânî’n görüşü. Tabakātü’ş-Şâfiʿiyyeti’l-kübrâ. nşr. Abdülfettâh M. el-Hulv – Mahmûd M. et-Tanâhî. Beyrut: Darü'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts.
• Kayrevânî, Ebu Said Sahnûn Abdüsselam b. Said et-Tenuhî. el-Müdevvenetü'l-Kübrâ. Beyrut: Dâru Sâdır ts.
• Kocabaş, Savaş. İslâm Hukuk Metodolojisinde Atıf Teorisi. Diyarbakır: A Grafik Tasarım Promosyon Web Hizmetleri, 2015.
• Kudûrî, Ebu’l‐Hüseyn Ahmed b. Muhammed b. Ca’fer el‐Bağdâdî. et‐Tecrîd. Thk. Muhammed Ahmed Sirâc ve Ali Cuma. Kahire: Dâru’s‐Selâm, 2004.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş – Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Kurtubî, Abdillah Muhammed b. Ahmed Ebu Bekir. el-Câmiu li ahkâmi’l-Kur’ân ve’lmübeyyin limâ tedammenehu mine’s-sünneti ve âyi’l-furkân. 20 Cilt. Beyrut: Müessesetü risâle, 2006.
• Mahallî, Ebû Abdillâh Celâlüddîn Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Ensârî. el-Bedrü’t-tâliʿ fî halli Cemʿi’l-cevâmi. Kahire:b.y., 1358. 285.
• Makdisî, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî. el-Muġnî. nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî – Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. I-XV.Kahire: b.y., 1986-1991.4/380.
• Mâlikî, Ahmed b. Abdünnûr. Rasfu'l - Mebânî fî Şerhi Hurûfu'l-Me'ânî. thk. Ahmed Muhammed Harrat. Kahire: Darü'l-Afaki'l-Arabiyye, 2016.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Hâvi’l-kebîr.nşr. Ali Muhammed Muavvaz – Âdil Ahmed Abdülmevcûd.Beyrut: b.y., 1994.
• Mergînânî, Burhâneddin. el-Hidâye. nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd. Kahire: y.y.,1966.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullāh b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İhtiyar li-Ta'lili'l-Muhtar. Beyrut: Darü'r-Risaletü'l-Alemiyye, 2010.
• Murâdî, Hasan b. Kâsım. el-Cene’d-dânî fî hurûfi’l-meânî. thk.Muhammed Nedim Fâzıl ve Fahruddîn Kabâve. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,1992.
• Müberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber b. Umeyr el-Ezdî es-Sümâlî. el-Muktedab. nşr. M. Abdülhâlik Uzayme. Beyrut: Âlemü’l-kütüb. ts.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. nşr. Abdülgaffâr Süleyman el-Bündârî, Seyyid Kesrevî Hasan.I-VI.Beyrut:b.y., 1411/1991.
• Pezdevî, Fahru’l-İslâm Ali b. Muhammed b. el-Hüseyin. Usûlü’l-Pezdevî/Kenzü’l-vusûl ilâ marifeti’l-usûl. thk. Sait Bektaş. Medîne: Dâru’s-Sirâc, 2016.
• Râzî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî Cessâs. Ahkâmü’l-Kurʾân. nşr. Muhammed Sâdık Kamhâvî. Beyrut: y.y., 1405/1985.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. Mefâtîhu’l-gayb. nşr. Abdurrahman Muhammed. Kahire: y.y., 1938.
• Reşîdüddîn-i Meybüdî. Keşfü’l-esrâr ve ʿuddetü’l-ebrâr. nşr. Ali Asgar Hikmet. Tahran: y.y., 1371.
• Rummânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Îsâ b. Alî el-Bağdâdî. Meʿâni’l-hurûf- Kitâbü’l-Hurûf. nşr. Abdülfettâh İsmâil Şelebî. Kahire: y.y., 1973.
• Safedî, Ebü’l-Berekât Yûsuf b.Hilâl. Keşfü’l-esrâr ve hetkü’l-estâr. nşr. Bahattin Dartma. İstanbul: İSAM Yayınları, 2019.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed. ʿUyûnü’l-mesâʾil fî fürûʿi’l-Ḥanefiyye. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Serahsî, Şemsüleimme. el-Mebsût. nşr. Ebû Abdullah M. Hasan İsmâil eş-Şâfiî. 9 Cilt. Beyrut: Darü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2001.
• Serahsî, Şemsüleimme. el-Usûl. nşr. Ebü’l-Vefâ el-Efgānî. Haydarâbâd: y.y., 1372.
• Serdar Mutçalı, Arapça -Türkçe Sözlük.İstanbul: Dağarcık Yayınevi, 2012.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-İtkān fî ʿulûmi’l-Kurʾân. nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl. I-IV.Kahire: b.y.,1405/1985.1/145.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. el-Umm. nşr. Rif‘at Fevzî Abdülmuttalib. Mansûre: y.y., 1422/2001.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. Ahkâmü’l-Kurʾân. nşr. Ebû Üsâme İzzet el-Attâr. Kahire: y.y., 1371/1952.
• Şahin, Ünal. Kurucu İmamlar Dönemi İhtilaf Zemini Olarak Hurûfu’l-meʻânî: İmam Züfer Örneği.
• Şâşî, Nizâmüddin Ebû Ali Ahmed, Usûlü'ş-Şâşî, nşr. Abdullah Muhammed el Halîlî (Beyrut: Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, 20039,160.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn (Lisânüddîn) Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. el-Milel ve’n-nihal, nşr. Abdülazîz M. el-Vekîl, I-III. Kahire: 1388/1968.
• Şinkītî, Muhammed Emin Bin Muhammed el Muhtar el Cekni. Edvâʾü’l-beyân fî îżâhi’l-Kurʾân bi’l-Kurʾân, nşr. Atıyye M. Sâlim. Riyad: Daru’l-Hadis, 1403/1983.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf. el-Lümaʿ fî usûli’l-fıkh. nşr. Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî. Beyrut: y.y., 2014.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb el-Kāhirî. Muġni’l-muhtâc ilâ maʿrifeti meʿânî elfâzi’l-Minhâc. nşr. Ali M. Muavvaz – Âdil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: y.y., 1994- 2006.
• Tanriverdi, Eyyüp. Hasîrîzâde Mehmed Elîf Efendi’nin Muhtâru’l-Enbâ Adlı Eseri. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi. Akader Yay: 14/ 27, 2016.
• Tavîle, Abdulvehhâb Abdusselâm. Eserü'l-Lüğat fi İhtilâfi'l-Müctehidîn. yy:.Dârü’s-Selâm. tsz.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. et-Telvîh, nşr. M. Adnân Dervîş. Beyrut: b.y., 1419/1998.
• Zebîdî, Ebu’l-Feyz Muhammed b. Muhammed el-Murtadâ. Tâcu’l-arûs. thk. Abdussettâr Ahmed Ferrâc. Kuveyt: Vizâretu’l-irşâd ve’l-enbâ, 1965.
• Zemahşerî, Cârullah Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ʿan hakâʾikı gavâmizi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. Kahire: 1307-1308.
• Zencânî, Şehâbeddin. Tahrîcü’l-fürûʿ ʿale’l-usûl.nşr. M. Edîb Sâlih. Dımaşk:b.y., 1404/1984.53.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî eş-Şâfiî. el-Bahrü’l-muhît.nşr. Abdüssettâr Ebû Gudde. Kuveyt: 1413/1992.
• Zihnî, Mehmed. el-Muktedab mine’l-Müntehab fî ta‘lîmi lugati’l-Arab. İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1304.
• Zübeydî, Ebû Bekir. Tabakâtü’n-nahviyyîn ve’l-luġaviyyîn. nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire: y.y., 1373/1954.
• Zürkānî, Ebi Abdullah Muhammed Bin Abdul Baki Ez Zürkani. Şerhuz Zürkani Ale Muvatta İmam Mâlik. nşr. Nasr el-Hûrînî. I-IV Kahire: 1279-80.