Bir Fıkıh Kitabının Kur’ân İlimleri Açısından Değerlendirilmesi (Cezîrî’nin el-Fıkh ala’l-mezâhibi’l-erba‘a Kitabı Örneği)

Yıl 2022, Sayı: 14, 149 - 183, 30.06.2022

Mehmet Ergün

https://doi.org/10.47502/mizan.1098636

Öz

Tüm İslami ilimlerin kaynağı olan Kur’ân içerdiği ahkam ayetleri sebebiyle fıkıh kitaplarının da ilk başvuru kaynağıdır. Ahkam ayetleri denildiğinde ilk olarak akla ahkam tefsirleri gelse de fıkıh kitaplarında da sık sık ayetlere yer verilmektedir. Tefsir usulü ve fıkıh usulü konularının ortak paydaları bulunmaktadır. Ahkam tefsirlerini Kur’ân ilimleri açısından inceleyen çok sayıda araştırma olmasına rağmen fıkıh kitaplarını bu açıdan inceleyen çalışmalar az sayıdadır. Bu sebeple biz bu çalışmamızda bir fıkıh kitabını Kur’ân ilimleri yönüyle inceledik. Kitap olarak da Abdurrahmân el-Cezîrî’nin el-Fıkh ale’l-Mezâhibi’l-Erba‘a adlı kitabını tercih ettik. Bu kitapta ayetlerden hüküm çıkarılırken Kur’ân ilimlerinden sadece bazılarına değinildiğini ve onlara da yeterince yer verilmediğini, bazı ayetlerin bağlamından koparılmak suretiyle bir hükme delil olarak sunulduğunu tespit ettik.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’ân, Kur’ân İlimleri, Fıkıh, Abdurrahman el-Cezîrî

Kaynakça

• Ahmed Emin. Fecru’l-İslam. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2009.
• Akkoyun, Cihad. İbnü'l-Arabi'nin Ahkamü'l-Kur'an'ındaki Metodu. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Albayrak, Hâlis. “Mübhemâtü’l-Kur’ân İlmi ve Kur’ân Tefsirindeki Yeri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 32 (1992), 155-182.
• Altuntaş, Ubeytullah. Cessâs'ın Ahkâmü'l-Kur'ân Adlı Eserinin Dilbilimsel Tefsir Açısından İncelenmesi. Gümüşhane: Gümüşhane Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfüddîn Ali b. Muhammed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Seyyîd Cemîlî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1404/1984.
• Bakkal, Ali. “Kur’an’ı Anlamada Siyak-Sibakın Önemi”. Tarihten Günümüze Kur’an İlimleri ve Tefsir Usûlü. Ankara: İlim Yayma Vakfı Kur'an ve Tefsir Akademisi, 2009, ss. 11-48
• Baş, Erdoğan. “Kur’ân İlimlerinin Doğuşu ve Tarihi Gelişimi”. Kur’ân ve Tefsir Araştırmaları. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2002.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail b. İbrâhîm. el-Câmi‘u’s-sahîh. thk. Muhammed Züheyr. 9 Cilt. Şam: Dâru Tavkı’n-Necât, 1422.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: TDV Yayınları, 9. Basım, 1993.
• Cessâs, Ebû Bekir er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk: Muhammed Sadık el-Kamhavi. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1405.
• Cessâs, Ebû Bekir er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. 4 Cilt. Kuveyt: Vizâratü’l-evkâfi’l-Kuveytiyye, 2. Basım, 1994.
• Cezîrî, Abdurrahmân. el-Fıkhu ale’l-mezâhibi’l-erba‘a. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed eş-Şerîf. et-Ta‘rîfât. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983
• Dağ, Mehmet. Kıraat Farklılıklarının İslâm Hukukuna Ve Metodolojisine Etkisi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
• Demir, Recep. “Ahkâm Tefsiri ve Mehmed Vehbi Efendi’nin Ahkâm-ı Kur’aniye’si”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 22 (2013), 431-456.
• Demirci, Mehmet. Kurtubi'nin el-Câmi' li Ahkâmi'l-Kur'an Adlı Eserinin Tefsir Usulü Açısından Değerlendirilmesi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Usûlü ve Tarihi. İstanbul: İFAV Yay., 2001.
• Derveze, Muhammed İzzet. et-Tefsîru’l-hadîs. 10 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1383.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. thk: Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. 4 cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Erdoğan, Mehmet. İslam Hukukunda Ahkamın Değişmesi. İstanbul: İfav Yayınları, 1994.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ fî ilmi’l-usûl. thk. Muhammed Abdüsselâm eş-Şâfî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1993.
• Gazzâlî, Muhammed. Keyfe neteâmel mea’l-Kur’ân. Kahire: Nahdatü Mısr, 7. Basım, 2005.
• Gökmenoğlu, Hüseyin Tekin. Ahkam Tefsirleri ve Özellikleri. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (1994), 203-217.
• Günay, İlhami. “Ahterî’nin Eserlerinin Tefsir ve Kur’ân İlimleri Açısından Değerlendirilmesi”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi (İMAD) 2/3 (2017), 373-399.
• Güvenç, Mustafa. Taberî Tefsirinde Ahkâm Ayetlerine Yaklaşımlar. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Hacıoğlu, Nejla. “Yenilmesi Mübah Görülen Hayvanlar İle İlgili Hadis Rivâyetlerinin Değerlendirilmesi”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 19/1 (Mart 2019), 191-219.
• Halîl b. Ahmed, Ebu Abdirrahman el-Ferâhîdî. Kitâbu’l-ayn. thk: M. el-Mahzûmî - İbrahim es-Sâmerrâî. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hilâl, ts.
• Hallâf, Abdülvehhâb. İlmu Usûli’l-fıkh. Kahire: Mektebetü’d-Da‘veti’l-İslamiyye, 2002.
• Hocaoğlu, Mustafa. Ahkâm Tefsirlerinin Usûl Açısından Mukayesesi. Kahramanmaraş: SAMER Yayınları, 2019.
• İbnü’l-Arabî, Ebu Bekr Muhammed b. Abdillah. Ahkâmu’l-Kur’an. 4 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-‘İlmiyye, 3. Basım, 1424/2003.
• İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdu’l-Hak b. Ğâlib. el-Muharraru’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-azîz. thk. Abdusselam Abdu'ş-Şâfî. Beyrut: Darül-Kütubi'l-İlmiyye, 1422.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Cemheretu’l-luga. thk: Remzi Münir Ba‘lbekî. Beyrut: Dâru’l-‘Ilm li’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed. Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el-Arnaûd vd. 45 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamid. Fethu’l-kadîr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbn Kesîr, Ebül-Fidâ İsmâil b. Ömer. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm. thk. Sami b. Muhammed Selâme. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 2. Basım, 1999.
• İbn Kudâme. Ravdatu’n-nâzır ve cennetü’l-menâzır. thk: Şaban Muhammed İsmail. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 2. Basım, 2002.
• İbn Manzûr, Ebu'l-Fazl Muhammed b. Mükerrem. Lisânü'l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, 1990.
• İmamoğlu, Kübra. İmam Serahsi ve el-Mebsut'ta Kur'an İlimlerinin İmkân ve Sınırları. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Jansen, J. J. G. Kur'an'a Bilimsel-Filolojik-Pratik Yaklaşımlar. çev. Halilrahman Açar. Ankara: Fecr Yayınevi, 1993.
• Kallek, Cengiz. “Cezîrî, Abdurrahman b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7/512. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Karadâvî Yusuf. Şerîatü’l-İslâm. Kahire: Dâru’s-Sahve, 2. Basım, 1993.
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebû Bekir. el-Câmi‘ li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî-İbrahim Atfîş, 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1384/1964.
• Mahmutoğlu, Yakup. “Mukatil b. Süleyman’ın (ö. 150 h.) “Tefsiru Hamsi Mieti Ayetin Mine’l-Kur’âni’l-Kerîm [Beşyüz Âyetin Tefisiri]” Adlı Kitabının Kısaca Tanıtımı ve Ahkâm Ayetleri Açısından Değerlendirilmesi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 13 (2009), 471-476.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasen Ali b. Muhammed. en-Nüket ve’l-uyûn, thk. es-Seyyid İbn Abdulmaksûd b. Abdirrahîm. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Mevlâ el-Hasen b. el-Hüseyin el-Hayyân. “Ahkâmu’l-Kur’ân İlmi: Doğuşu, Gelişimi ve Eserleri Üzerine Bir Araştırma”. çev. Mustafa Şentürk, Mine Özer, Narin Yavuz. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 22 (2013), 457-491.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiu’s-sahîh. thk: Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Nesâî, Ebû Abdirrrahman Ahmed b. Şuayb b. Ali. es-Sünenü’s-suğrâ li’n-Nesâî. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. 9 Cilt. Haleb: Mektebetü’l-matbûâti’l-İslâmiyye, 1406/1986.
• Önder, Muharrem. “Şâz Kırâatlar ve İslam Hukuku Açısından Değeri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi (2009), 163-194.
• Önen, Hacı. “Kıraatların Fıkhî Hükümlere Etkisi”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (2013), 1-24.
• Râzî, Fahruddin. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, 32 Cilt. 3. Basım, 1420.
• Sabbâğ, Muhammed b. Lütfî. Lemehât fî ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslamî, 1410/1990.
• Sâbûnî, Muhammed Ali. et-Tibyân fî ulûmi’l-Kur’ân. Dımaşk: Mektebetü’l-Gazâlî, 1401/1981.
• Saîd b. Mansûr. es-Sünen. thk. Habibu’r-Rahmân el-A‘zamî. Hindistan: ed-Dâru’s-Selefiyye, 2 cilt. 1403/1982.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsut. 30 cilt. Beyrut: Dârü’l-Marife, 1414/1993.
• Solaker, Fatma. Zemahşerî'nin Keşşaf Tefsirindeki Ahkam Ayetlerini Yorumlama Metodu. Eskişehir: Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Subhî es-Sâlih, Mebâhis fî ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 24. Basım, 2000.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhîm. 4 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1394/1974.
• Şâfiî, Muhammed b. İdris. Ahkâmu’l-Kur’ân. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 2. Basım, 1414/1994.
• Şâtıbî, İbrâhîm b. Mûsâ. el-Muvâfakât. thk. İbn Hasen Âl-i Selmân. 7 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru İbn Affân, 1417/1997.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiu'l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1420/2000.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. es-Sünen. 5 Cilt. Mısır: Mektebetü Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 2. Basım, 1395/1975.
• Topçu, Muhammet Taha. Mâtürîdî Ve Cessâs Tefsirlerinde İbadetlere Dair Ahkâm Ayetlerinin Yorumlanması. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Ünal, Mehmet. Kur’ân’ın Anlaşılmasında Kırâat Farklılıklarının Rolü. Ankara: Fecr, 2005.
• Ünalan, Abdullah. “Kur’ân’ı Nesh Bağlamında Sünnet’in Yetkisi”, Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/2, 2018, 11-30.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed. Esbâbü nüzûli’l-Kur’ân. thk. ‘Isâm b. Abdilmuhsin el-Humeydân. Demmâm: Dâru’l-Islâh, 2. Basım, 1412/1992.
• Yalçın, Yunus. Kırâat Farklılıklarının Fıkhî İstinbatlara Etkisi. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Yazıcı; İshak. "Nüzul Sebeplerini Bilmenin Kur’ân Tefsirindeki Önemi", Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (Mart 1987), 117-128.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. 9 Cilt. İstanbul: Matbaai Ebuzziya, 1935.
• Yüksek, Muhammed İsa. “Tefsirde Sebeb-i Nüzulün Bağlayıcılığı ve İşlevi”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/34 (Aralık 2018), 407-438.
• Zebîdî, Ebü'l-Feyz Murtaza Muhammed b. Muhammed. Tâcü'l-arûs min cevâhiri'l-kâmus. Beyrut: Dâru İhyai't-Türasi'l-Arabî, 1975.
• Zeccâc, İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl. Meʿâni’l-Kurʾân ve iʿrâbuh. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1408/1988.
• Zerkeşî, Bedreddîn Muhammed b. Abdillah. el-Burhân fi ulûmil-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. 4 Cilt. Kahire: Matbaatü İsâ el-Bâbî el-Halebî, 1957.
• Zürkânî, Muhammed Abdulazîm. Menâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Kahire: Matbaatu İsa el-Bâbî el-Halebî, 3. Basım, ts.