el-Bakara 2/30’da Geçen Halife Kavramının Sûfî Yorumu Üzerine

Yıl 2022, Sayı: 15, 33 - 61, 31.12.2022

İskender Şahin

https://doi.org/10.47502/mizan.1166749

Öz

Tasavvuf, zamanla kendi ıstılah havzasını oluşturmuş, onları daha da zenginleştirmiş ve böylece sahada yazılan eserlerin büyük çoğunluğunun içeriğini ıstılahlar oluşturmuştur. Söz konusu ıstılahlar elde edilirken genellikle Kur’ân’a müracaat edilmiş, âyetlerle ilişkilendirilmiş ve böylelikle ıstılahlar da vahiyle meşru bir zemine kavuşturulmaya çalışılmıştır. Sûfîlerin ıstılahlaştırdığı Kur’ân kavramlarından biri de “halife”dir. Tarikatların kuruluş dönemine kadar olan dönem içerisinde yazılan tasavvufi eserlerde rastlamadığımız bu kelime, sûfî anlayışı çerçevesinde ilk defa Hasan-ı Basrî (ö. 110/728) tarafından kullanılmıştır. İlk dönem mutasavvıfları arasında tasavvufi anlamıyla insanın halifeliği üzerinde pek durulmadığı anlaşılmaktadır. Halife ve hilâfetin tasavvufa ait bir terim olarak ıstılaha dönüşmesinin Gazzâlî (ö. 505/1111) ile birlikte başladığı kabul edilmektedir. Makale, Gazzâlî sonrası süreçte Bakara suresinin otuzuncu ayetinde yer alan halife kavramının sûfîler tarafından hangi çerçevede ve nasıl anlaşıldığını tespit etmeyi amaçlamaktadır. Konu, ilgili sûfîlerin ileri sürdükleri görüşler tespit edilmek suretiyle ele alınacak ve değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Halife, İnsan-ı Kamil, Tasavvuf, İşari Yorum.

Kaynakça

• Ankaravî, İsmail Rusûhî. Minhâcü’l-fukarâ, B.y.y: B.t.y.
• Atay, Hüseyin. “Allah’ın Halifesi: İnsan”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (1970): 71-80.
• Ateş, Süleyman. “Üç Müfessir Bir Tefsir”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (1970): 71-80.
• Atlı, Ahmet. Tasavvufta Ricâlu’l-Gayb. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Avcı, Casim. "Hilâfet". Diyanet İslam Ansiklopedisi. 17:539-546. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
• el-Baklî, Ebû Muhammed Sadruddîn Rûzbihân. Tefsîru arâisu’l-beyân fî hakâiku’l-Kur’ân. Thk. Ahmed Ferid el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Rûhu’l-beyân. Beyrut: Dâru’l-Fikr, b.t.y.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Kitabu’n-netice. haz. Ali Namlı. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• ed-Dâmığânî, Hüseyin b. Muhammed. "Hlf", Islâhu’l-vücûh ve’n-nezâir fi’l-Kurâni’l-Kerîm. Thk. Abdulaziz Seyyidü’l-ehl. Beyrut: Dâru’l-ilm li’l-melâyîn, 1983.
• Erkaya, Mahmud Esad. “Tarikatların Teşekkülü Öncesi Dönemde Kur’ân Kaynaklı Tasavvuf Kavramları”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi Cilt 15, Sayı 3, 2015, 118-119.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher. "Hlf". Tehzîbü’l-luga. 7: 168-174. Thk. Muhammed Avz Mer’ab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Türâsi’l-Arabî, 2001.
• Esen, Muammer. “İnsanın Halifeliği Meselesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 45/1 (2004): 15-38.
• Ferâhîdî, Ebû Abdirrahmân Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm. "Hlf". Kitâbu’l-ayn. 4: 265. Thk. Mehmi Mazûmî-İbrahim es-Semirrâî. 8 Cilt. B.y.y.: Dârû’l-Mektebeti’l-Hilâl, b.t.y.
• Fuad Abdulbâkî, Muhammed. el-Mu'cemu'l-müfehres li elfâzi'l-Kur'âni'l-Kerim. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 1420/2000.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. 4 Cilt. İhyâu ulûmi'd-dîn. Beyrut: Dâru'l-Ma'rife, b.t.y.
• Güler, Mehmet Nuri. “Kur’ân-ı Kerim’e Göre Halife Kavramı”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1995): 159-185.
• Gümüşhanevî, Ahmed Ziyâuddîn. Câmiu’l-usûl (Velîler ve Tarîkatlarda Usûl). Çev: Rahmi Serin. İstanbul: Pamuk Yayınları, 1981.
• İbn Arabî. Fusûsu’l-hikem. Thk. Ebu’l-A’lâ Afîfî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’-l Arabî, b.t.y.
• İbn Arabî. el-Futûhâtu’l-Mekkiye. Thk. Ahmed Şemsuddin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, b.t.y.
• İbn Dureyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Düreyd el-Ezdî. "Hlf". Cemheretü’l-luga. Thk. Remzi Münir Ba’lebekkî. Beyrut: Dâru’l-ilm, 1987. 1: 616.
• İsfehânî, Ebu’l-Kasım Hüseyin b. Muhammed Râgıb. "Ksb". "Hlf". el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. Thk. Saffân Adnân ed-Dâvûdî. Dımeşk-Beyrut: Dâru’l-kalem-Dâru’ş-Şâmiyye, 1412.
• el-Kâşânî, Kemâlüddîn Abdürrezzâk b. Ebi’l-Ganâim Muhammed. Te’vîlâtü’l-Kur’ân/Te’vîlât-ı Kâşânîyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Turhan Valide, 9, 1a-265a.
• Kırca, Celal. İnsanın Allah’ın Halifesi Olduğu Düşüncesine Sûfî Bir Yorum (N. Dâye Örneği)”. Kutlu Doğum Haftası “Hz. Peygamber ve İnsan Onuru Sempozyumu. Konya: 2014, 417-429.
• Kurt, İsmail. Kur’ân’ın Bütünlüğü Bağlamında İnsanın Yeryüzündeki Halifeliği Meselesi, Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim] 2 (2020): 783-821.
• Mergen, Metin. Kur’ân ve Sünnette Hilafet. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırma Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1992.
• Molla Sadrâ. Sadruddîn Muhammed b. İbrahim. Tefsîrü’l-Kurâni’l-Kerîm. Kum: İntişârât-i Bîdar, 1364.
• Muhammed Fuad Abdülbaki. el-Mucemü'l-müfehres li-elfâzil’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kahire: Daru'l-Kütübü'l-Mısriyye, 1364.
• el-Nahcivânî, Nimetullah b. Mahmud. el-Fevâtihu”l-ilâhiyye ve’l-mefâtihu’l-ğaybiyye. İstanbul: Matbuatu’l-Osmanî,1325.
• Necmuddin Daye, Ebubekir Abdullah b. Şahaver er-Râzi. Menârâtu’s-sâirîn ve Makâmâtu’t-tâirîn. Thk. Said Abdülfettah. Kahire: Dâru Suâd es-Sabbâh, 1993.
• Necmuddîn el-Kübrâ, Ahmed b. Ömer b. Muhammed. et-Te’vîlâtu’n-necmiyye fi tefsîri’l-işârî ve’s-sûfî. Thk. Ahmed Ferid el-Mizyâdî. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 2009.
• en-Nesefî, Aziz b. Muhammed. Tasavvufta İnsan Meselesi İnsan-ı Kâmil. Çev. Mehmet Kanar. İstanbul: Dergâh Yayınları,1990.
• Pazarbaşı, Erdoğan. “Kur’ân’a Göre Halifelik ve Toplumsal Süreklilik”. Bilimname: Düşünce Platformu 1/1 (2003): 15-40.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Câmiu'l-beyân an te'vîli'l-Kur'ân. 24 Cilt. Thk. Ahmed Muhammed Şakir. b.y.: Müessesetü'r-Risâle, 1420/2000.
• et-Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî b. Muhammed Hâmid. “Hlf”. Mevsûatü keşşâf-ı ıstılâhâtı’l-funûn ve’l-ulûm. Thk. Ali Dahruc. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996, 1:259-261.
• Uludağ, Süleyman. “Halife” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15:299-300. İstanbul: TDV Yayınları. 1997.
• Ulupınar, Hamide. “Ahmed Zerrûk’un “el-Ucâle” Adlı Eseri: Tevbe Sûresi’nin 112. Âyetinin İşârî Yorumu ve Ricâlü’l-Gayb Meselesine Farklı Bir Bakış”. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 21/42 (2018): 1-40.
• Ünal, A. Bülent. Semantik Açıdan Kur’ân’da Hilafet Kavramı. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1990.