Usûlî Âlim Vahîd el-Bihbehânî’nin Temel Görüşleri ve el-Fevâidü’l-Hâiriyye’sinde Ahbârîlere Yönelttiği Tenkitlerin Değerlendirilmesi

Yıl 2023, Sayı: 17, 25 - 50, 30.12.2023

İbrahim Kutluay

https://doi.org/10.47502/mizan.1356310

Öz

Muhammed Bâkır Vahîd el-Bihbehânî (ö. 1206/1791-92) İran ve Irak’ta yaşamış; İslâm hukuku, hadis, kelâm ve felsefe gibi alanlarda eserleriyle Şiî düşünceye katkı sağlamış Şiî-Usûlî bir âlimdir. Usûlîliği yeniden sistematize eden Bihbehânî, Eş’arî ve Muʻtezilî kelâmını harmanlayarak akla ehemmiyet atfeden Bihbehânî Ekolünü kurmuştur. Otuz yıl Bihbehân’da kaldıktan sonra Kerbelâ’ya gelmiş ve orada hâkimiyet kurmuş olan Ahbârî ulemâ ile ilmî münakaşalar yapmıştır. Bihbehânî fikirleriyle susturmuş; bu sebeple mezkûr Ahbârî ulemânın bir kısmı Usûlîliğe geçmiş, bir kısmı ise Kerbelâ’yı terk etmek zorunda kalmıştır. Bihbehânî’ye Kerbelâ’da üstâd-ı kül ünvânı verilmiştir. Bihbehânî; Molla Mehdî Nerâkî, Seyyid Mehdî Bahru’l-Ulûm, Seyyid Mehdî, Şehristânî, Caʻfer Kâşifü’l-Gıtâ gibi müctehid seviyesinde Usûlî âlimler yetiştirmiştir. Bihbehânî’nin fıkıh usûlüne dair eserlerin yanında Şerhu’l-Mefâtih, Hâşiyetü’l-Medârik, Hâşiyetü’l-Vâfî, Hâşiyetü’l-Kâfî gibi kitapları da bulunmaktadır.
Bu makalede Bihbehânî’nin bilginin kaynağı ve değeri, ahbârın bilgi değeri, ictihad, ölü mercii ya da müctehidi taklid ve velâyet-i fakîhle ilgili görüşleri, onun el-Fevâidü’l-Hâiriyye adlı eseri esas alınarak incelenip değerlendirilecektir. Bununla İsnâaşerîlik içinde Ahbârîliğe karşı Usûlîliğin hâkim ekol hâline gelmesinde Bihbehânî’nin rolü ve velâyet-i fakîh teorisinin dinî yapıdaki fonksiyonun tahlil edilmesi amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Bihbehânî, İctihad, Velâyet-i fakîh, el-Fevâidü’l-Hâiriyye

Etik Beyan

Telifim olup yararlanılan kaynaklara usulüne uygun olarak atıfta bulunulmuştur.

Destekleyen Kurum

Bulunmamaktadır.

Teşekkür

EDİTÖRE VE İLGİLİ EKİBE TEŞEKKÜR EDERİM.

Kaynakça

• Abisaab, Rula Jurdi. “Shi’i Jurisprudance, Sunnism and Traditionist Thought (Akhbari) of Muhammad Amin Astarabadi (d. 1626-7)”. International Journal of Middle East Studies 47/1 (2015), 5-23.
• Abisaab, Rula Jurdi. “The Ulama of Jabal 'Amil in Safavid Iran, 1501-1736: Marginality, Migration and Social Change”. Iranian Studies 27/1-4 (1994), 103-122.
• Algar, Hamîd. “Muhammed Bâkır Bihbehânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/143. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Algar, Hamid. “Merci-i Taklîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/172-174. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Apaydın, Yunus. “Zan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/120-122. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Arı, Hüseyin. “Bihbehânî Dönemi Caʻferî Fıkıh Usûlünde Akıl Delili”. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi, 2023.
• Arjomand, Said Amir. The Shadow of God and The Hidden Imam: Religion, Political Order, and Societal Change in Shi’ite Iran from The Beginning to 1890. Chicago: The University of Chicago, 1987.
• Bihbehânî, Muhammed Bâkır Ekmelü’l-Vahîd. el-Fevâidü’l-Hâiriyye. Thk. Mecmau Fikri’l-İslâmî. Kum: Mecmau Fikri’l-İslâmî, 1424.
• Calder, Norman. “Doubt and Prerogative: The Emergence of an Imami Shi‘i Theory of Ijtihad”. Studia Islamica 70 (1989), 57-78.
• Demir, Abdülalim. “Muhammed Emîn el-Esterâbâdî’nin Usûlîlere Yönelttiği Eleştiriler Üzerine Bazı Mülahazalar”. İslâm Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlâkı- III: (M. XII.-XIX. Yüzyıl Arası), (2021), 561-579.
• Garâvî, Muhammed Abdülhasan Muhsin. Mesâdiru’l-istinbât beyne’l-Usûlîyyîn ve’l-Ahbâriyyîn. Beyrut: Dâru’l-Hâdî, 1992.
• Garâvî, Muhammed Abdülhasan Muhsin. el-Vahîd el-Bihbehânî ve ârâuhü’l-usûliyye: Dirâse tahlîliyye (Kûfe: Câmiatü’l-Kûfe Külliyyetül-Fıkh, Doktora Tezi, 2009.
• Gleave, Robert. “Muḥammad Bāqir al-Bihbihānī”. Islamic Legal Thought: a Compendium of Muslim Jurists. 415-432. Edit. Spectorsky S, Powers D. Leiden: Brill, 2014.
• Gleave, Robert. Scripturalist Islam The History and Doctrines of Akhbāri Shiʻi School. Leiden-Boston: Brill, 2007.
• Gleave, Robert, Inevitable Doubt Two Theories of Shi'i Jurisprudence. Leiden -Boston- Koln: Brill, 2000.
• Gleave Robert. “Haber-i Vâhid Üzerine Modern Şiî Tartışmalar: Sadr, Humeynî ve Hû’î”. Trc. İbrahim Kutluay, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/3 (2011), 151-173.
• Haider, Najam. Shiʻi Islam: an Introduction. New York: Cambridge University, 2014.
• Heern, Zackery M. Usuli Shi‘ism The Emergence of Modern Sh’ism İslâmic Reform in Iraq and Iran. London: Oneworld Publications, 2015.
• Hillî, Allâme. el-Elfeyn fî imâmeti emîri’l-mü’minîn Ali b. Ebî Tâlib. Kuveyt: Dârü’t-Te‘âruf li’l-Matbû‘ât, 1431/2010.
• Hubbullâh, Haydar. Nazariyyetü’s-sünne fi’l-fikri’l-İmâmî eş-Şî‘î: et-Tekevvün ve’s-sayrûra. Beyrut: el-İntişârü’l-Arabî, 1427/2006.
• Hür el-Âmilî, Muhammed b. Hasan el-Meşgarî. Vesâilü’ş-Şîa ilâ tahsîli mesâili’ş-şerîa. Thk. Muhammed Rızâ el-Hüseynî el-Celâlî. Kum: Müessesetü Âli Beyt li İhyâi’t-Türâs, 1414/1993.
• Işılak, Halil. “İmâmiyye Şîası’nda Merci-i Taklîd Seçimi: Teorik ve Pratik Açıdan Değerlendirme”. Bilimname 36 (2018), 375-397.
• Khomeini, Rûhullah b. Mustafa Mûsevî Khomeini. Governence of the Jurist (Walāyat al-faqīh). Trc. Hamid Algar. Tahran: The Institute and Publication of Imam Khomenei’s Books. ts.
• Kohlberg, Etan. “Al-usūl al-Arba‘umi’a”. Belief and Law in Imāmī Shī’ism (London: Variorum Reprints, 1991), 140.
• Köse, Saffet.“İbn Ebî Akîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/420-421. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kutluay, İbrahim. İmâmiyye Şîası’da Cerh ve Taʻdîl. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2012.
• Kutluay, İbrahim. “Sistematik Ahbârîliğin Kurucusu Emîn el-Esterâbâdî’nin el-Fevâidü’l-Medeniyye Adlı Eserinde İctihad ve Taklid Hakkındaki Görüşlerinin Tahlili”. Mîzânü’l-Hak: İslâmi İlimler Dergisi 12 (2021), 13-40.
• Kutluay, İbrahim. Şîa’da Hadis Usûlü Ehl-i Sünnet Hadis Usûlü ile Mukayeseli Bir Çalışma. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2017.
• Kutluay, İbrahim. “İmâmiyye Şîası’na Göre Haber-i Vâhidin Hücciyeti Problemi: Şeyhü’t-Tâife et-Tûsî Özelinde”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 14/2 2014), 63-84.
• Kuzudişli, Bekir. “Şia’da Kur’ân-Sünnet İlişkisi”. İslâm Geleneğinde ve Modern Dönemde Hadis ve Sünnet. Edit. Kuramer. 63-92. İstanbul: Kuramer, 2020.
• Küleynî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ya῾kub. el-Kâfî. Beyrut: Menşûratü’l-Fecr, 1428/2007.
• Litvak, Meir. “Continuity and Change in the Ulama Population of Najaf and Karbala, 1791-1904: A Socio-Demographic Study”. Iranian Studies 23/1-4 (1990), 31-60.
• Madelung, W. “al-Mufīd”. Encylopedia of Islam EI2 (İng.), 7/312-313. C. E. Bosworth vd. Leıden - New York: Brill, 1993.
• Meclisî, (II. Meclisî) Muhammed Bâkır b. Muhammed Takî, Bihârü’l-envâri’l-câmia li-düreri ahbâri’l-eimmeti'l-athâr, Thk. İhyâü Kütübi’l-İslâmiyye. Beyrut: Müessesetü’l-Vefâ, 1403/1983.
• Momen, Moojen. An Introduction to Shiī İslâm: the History and Doctrines of Twelver Shiʻism. New Haven: Yale University, 1985.
• Oktan, Yusuf. “Erken Dönem İmâmiye Şîası’nda Gaybetin Temelleri, Toplum ve Rivayetlerdeki Yansımaları”, Hadith 7 (2021), 126-155.
• Oktan, Yusuf. Gaybet-i Suğra Dönemi Şiî Kum Hadisçiliği. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2022.
• Öz, Mustafa. “İbnü’l-Mutahhar el-Hillî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/37-39. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Sachedina, Abdulaziz Abdulhussein. The Just Ruler in Shiʻite Islam: the Comprehensive Authority of The Jurist in Imamite Jurisprudence. New York: Oxford University Press, 1998.
• Sadûk, (İbn Bâbeveyh) Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ali b. Hüseyin. Kemâlü'd-dîn ve temâmü’n-niʽme. Thk. Huseyn el-A‛lamî. Beyrût: Müessesetü’l-Aʽlemî li’l-Matbûât, 1412/1991.
• Sadr, Hasan. Te’sisü’ş-Şîati’l-kirâm li ulûmi’l-İslâm, Beyrut: Dâru’r-Râidi’l-Arabî, 1981.
• Sadr, Muhammed Bâkır. Meâlimü’l-cedîd li’l-usûl. Beyrut: Dâru’t-Teârufi li’l-Matbûât, 1410/1989.
• Semahicî, Abdullah. “İmamiyye Şiası’nın İki Ekolü Ahbârîler ve Usûliler Arasındaki Temel Farklar”. Trc. İbrahim Kutluay. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/7 (2013). 137-153.
• Tûsî, Ebû Caʻfer Muhammed b. Hasan. el-Fihrist. tashîh ve taʻlîk Muhammed Sâdık Âlü Bahru’l-Ulûm. Kum: Menşûrâtü Şerîf Rızâ, ts.
• Tûsî, Ebû Caʻfer Muhammed b. Hasan. el-Gaybe. Thk. Abdullah et-Tahrânî ve Ali Ahmed Nâsih. Müessesetü’l-Meârifi’l-İslâmiyye, Kum 1411/1991.
• Uyar, Mazlum. “İbnü’l-Cüneyd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/5-6. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Uyar, Mazlum. Başlangıcından Günümüze Şiî Politik Düşüncesi. İstanbul: İyi Düşün Yayınları, 2020.
• Uyar, Mazlum. Şiî Ulemânın Otoritesinin Temelleri. İstanbul: Kaktüs Yayınları, 2004.
• Uyar, Mazlum. “Velâyet-i Fakîh’in Ortaya Çıkışı ve Değerlendirmesi”. Dini Araştırmalar Dergisi 2/6 (2000), 77-98.
• Ünügür Tekin, Peyman. “İmâmiyye Şîası’nda Umûmu’l-Kur’an’ın Haber-i Vâhidle Tahsîsi -Usûlîlik Özelinde”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/2 (2022), 1127-1160.
• Ünügür, Peyman. Şîa’da Metin Tenkidi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.