İbn Cüzey ve Takrîbü'l-vüsûl ilâ ʿilmi'l-usûl Adlı Eserinde Usûl-i Fıkha Dair Görüşleri

Yıl 2023, Sayı: 17, 85 - 116, 30.12.2023

Muhammed Ferruh Oruç

https://doi.org/10.47502/mizan.1366426

Öz

Endülüs, diğer mezhep mensuplarına nazaran Mâlikî âlimlerin daha fazla tanındığı ve toplumda karşılık bulduğu bir coğrafyadır. Bu topraklar, İslam düşüncesi ve ilimleri açısından önemli isimlerin yetişmesinde rol oynamış merkezlerden birisidir. İbn Cüzey (ö. 741/1340) de kısa sayılabilecek ömrüne dini ilimlerin gerek akli gerek nakli dallarıyla ilgilenen eserler sığdırmış Gırnatalı bir simadır. Daha ziyade et-Teshîl li-ʿulûmi’t-tenzîl adlı tefsiri ile tanınan müellif; kelam, fıkıh, tasavvuf, kıraat, Arap dili gibi pek çok ilimde kıymetli eserler kaleme almıştır. Günümüzde yapılan çalışmaların İbn Cüzey’in tefsirci ve dilci yönüne ağırlık verdiği bir alanyazında onun ihmal edilen usulcü yönünü ortaya koymayı amaçlayan araştırma, bu açıdan diğerlerinden ayrışmaktadır. Bu sebeple çalışma, İbn Cüzey’in usul-i fıkıh alanında kaleme aldığı Takrîbü’l-vüsûl ilâ ʿilmi’l-usûl başlıklı muhtasar eserini kendisine inceleme alanı olarak kabul etmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Usûl-i fıkıh, İbn Cüzey, Takrîbü’l-vüsûl

Kaynakça

• ‘Âmirî, Muhammed Beşîr Hasan Râdî. Târîhu beledi’l-Endelüs fi’l-‘asri’l-İslâmî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2014.
• Bağdatlı, İsmail Paşa b. Muhammed Emîn b. Mîr Selîm el-Bâbânî. Îzâhu’l-meknûn fi’z-zeyli ʿalâ Keşfi’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. ed. Mehmet Şerefettin Yaltkaya - Ahmet Rifat Bilge. 2 Cilt. İstanbul: MEB Yayınları, 1947.
• Boynukalın, Mehmet. Fıkıh Usulü Alimleri ve Eserleri (III-XIII. Hicri Yüzyıl). İstanbul: İFAV Yayınları, 2017.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. Kuveyt: Vüzâratü’l-Evkâfi’l-Kuveytiyye, 2. Basım, 1994.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh fi’l-luga. ed. Ahmed Abdülgafûr Attâr. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1987.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen es-Seyyid eş-Şerîf Alî b. Muhammed b. Alî. et-Ta‘rîfât. ed. Muhammed Abdurrahmân Maraşlî. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 4. Basım, 2018.
• Durmuş, İsmail. “Mukaddime”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/115-117. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Dûsirî, Terhîb b. Rebîʿân. Muʿcemü’l-müʾellefâti’l-ʿusûliyyeti’l-mâlikiyye el-mebsûse fî Keşfi’z-zunûn ve Îzâhi’l-meknûn. Medine: Medine İslam Üniversitesi Yayınları, 2003.
• Habbâzî, Ebû Muhammed Celâleddîn Ömer b. Muhammed el-Hucendî. el-Muğnî fî usûli’l-fıkh. ed. Muhammed Mazhar Bekâ. Mekke: Merkezü’l-Bahsi’l-İlmî ve İhyâü’t-Türâsi’l-İslâmî, 1403.
• Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh el-Bağdâdî er-Rûmî. Muʿcemü’l-büldân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 2. Basım, 1995.
• Hazar, Fatma. “İbn Cüzeyy el-Ğırnâtî’nın Kavânînu’l-fıkhıyye İsimli Eserinde Fıkhî Hükümler ile Ahlakî Hükümlerin İçiçeliği”. Olağandışı Dönemlerde Ahlak ve Vicdan Ekseninde Değişim, Süreklilik ve Sürdürülebilirlik. ed. Muhiddin Okumuşlar vd. 234-246. Konya: TİMAV Yayınları, 2021.
• İbn Cüzey, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kelbî el-Gırnâtî. el-Envârü’s-seniyye fi’l-kelimâti’s-sünniyye. ed. Nizâr Hammâdî. Tunus: Dâru İmâm İbn Arafe, ts.
• İbn Cüzey, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kelbî el-Gırnâtî. el-Kavânînü’l-fıkhiyye fî telhîsi mezhebi’l-Mâlikiyye ve’t-tenbîh ʿalâ mezhebi’ş-Şâfiʿiyye ve’l-Hanefiyye ve’l-Hanbeliyye. ed. Mâcid Hamevî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2013.
• İbn Cüzey, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kelbî el-Gırnâtî. el-Muhtasarü’l-bâriʿ fî kırâʾati Nâfiʿ. ed. Muhammed Taberânî. Kahire: Mektebetü Evlâdi’ş-Şeyh li’t-Türâs, 2003.
• İbn Cüzey, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kelbî el-Gırnâtî. en-Nûrü’l-mübîn fî kavâʿidi ʿakâʾidi’d-dîn. ed. Nizâr Hammâdî. Kuveyt: Dâru’z-Ziyâ, 2015.
• İbn Cüzey, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kelbî el-Gırnâtî. et-Teshîl li-ʿulûmi’t-tenzîl. ed. Ali b. Hamad Sâlihî. Mekke: Dâru Taybe el-Hadrâ, 2018.
• İbn Cüzey, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kelbî el-Gırnâtî. Takrîbü’l-vüsûl ilâ ʿilmi’l-usûl. ed. Muhammed Hasan İsmâîl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• İbn Ferhûn, Ebü’l-Vefâ (Ebû İshâk) Burhânüddîn İbrâhîm b. Alî b. Muhammed el-Ceyyânî el-Medenî. ed-Dîbâcü’l-müzheb fî maʿrifeti aʿyâni ʿulemâʾi’l-mezheb. ed. Muhammed el-Ahmedî Ebu’n-Nûr. 2 Cilt. Kâhire: Dâru’t-Türâs, ts.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. ed-Dürerü’l-kâmine fî aʿyâni’l-miʾeti’s-sâmine. 6 Cilt. Haydarâbad: Dâiratü’l-Meʿârifi’l-ʿOsmâniyye, 2. Basım, 1972.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî. Kitâbü’l-ʿİber (Kitâbü Tercemâni’l-ʿİber) ve dîvânü’l-mübtedeʾ ve’l-haber fî eyyâmi’l-ʿArab ve’l-ʿAcem ve’l-Berber ve men-âsarahüm min-zevi’s-sultâni’l-ekber. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî. Resâ’ilü İbn Hazm el-Endelûsî. ed. İhsân Abbâs. Beyrut: Müessesetü’l-Arabiyye li’d-Dirâsât ve’n-Neşr, 1987.
• İbnü’l-Ahmer, Ebü’l-Velîd İsmâîl b. Yûsuf b. Muhammed el-Kâim-Biemrillâh b. Ferec en-Nasrî. Nesîrü’l-cümân fî şiʿri men nazamenî ve iyyâhü’z-zamân. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1987.
• İbnü’l-Hatîb, Ebû Abdillâh Zü’l-vizâreteyn Lisânüddîn Muhammed b. Abdillâh b. Saîd es-Selmânî el-Endelüsî. el-İhâta fî ahbâri Ğırnâta. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424.
• İbnü’l-Hatîb, Ebû Abdillâh Zü’l-vizâreteyn Lisânüddîn Muhammed b. Abdillâh b. Saîd es-Selmânî el-Endelüsî. el-Lemhatü’l-bedriyye fi’d-devleti’n-Nasriyye. ed. Muhibbuddîn Hatîb. Kahire: el-Matbaatü’s-Selefiyye, 1347.
• Karaman, Hayreddin. “Ayn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/257-258. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Kefevî, Mahmûd b. Süleymân. Ketâʾibü aʿlâmi’l-ahyâr min fukahâʾi mezhebi’n-Nuʿmâni’l-muhtâr. ed. Saffet Köse vd. 4 Cilt. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd, 2017.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʿcemü’l-müʾellifîn: Terâcimü musannifi’l-kütübi’l-ʿArabiyye. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, ts.
• Makkarî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Kureşî et-Tilimsânî el-Fâsî. Nefhu’t-tîb min ğusni’l-Endelüsi’r-ratîb ve zikru vezîrihâ Lisâni’d-dîn İbni’l-Hatîb. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1968.
• Mutarrizî, Ebü’l-Feth Burhânüddîn Nâsır b. Abdisseyyid b. Alî el-Hârizmî. el-Muğrib fî tertîbi’l-Muʿrib. ed. Mahmûd Fâhûrî - Abdülhamîd Muhtâr. 2 Cilt. Halep: Mektebetü Üsâme b. Zeyd, 1979.
• Oruç, Muhammed Ferruh. Hanefî Mezhebinin Mezhep İçi Ekolleşmesi: Bağdat ve Orta Asya Örneği. İzmir: İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Oruç, Muhammed Ferruh. “Orta Asya İlim Geleneğinde Fıkıh, Kelâm ve Tasavvuf İlişkisi”. Orta Asya’dan Anadolu’ya İlmin Yolculuğu. ed. Yakup Koçyiğit - Aiitmamat Kariev. 643-655. Karabük: Karabük Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Özel, Ahmet. “İbn Cüzey”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/406-407. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Özkan, Mehmet. “Osmanlı Fakihi Sarıgürz (Sarıgörez) Nûreddîn Hamza’nın ‘El-Murtazâ’ Adlı Eserindeki İctihad ve Fetvalar Üzerine Bazı Tespit ve Değerlendirmeler”. Balıkesir İlahiyat Dergisi 14 (2021), 459-492.
• Öztürk, Mustafa. “İbn Cüzey (ö. 741/1340)’in Tefsirinde Tasavvuf”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 4/11 (2003), 197-212.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. 13 Cilt. Haydarâbad: Meclisü Dâireti’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1962.
• Süneydî, Sâlih b. Muhammed. “el-Câmiʿu’l-aʿzam fî Ğırnâta el-İslâmiyye ve mesîruhû baʿde’s-sükût: Dirâse târîhiyye eseriyye”. el-Mecelletü’l-Cezâiriyye li’d-dirâsâti’l-insâniyye 1 (2019), 258-297.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî eş-Şâfiî. Lübbü’l-Lübâb fî tahrîri’l-Ensâb. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Tinbüktî, Ebü’l-Abbâs Ahmed Bâbâ b. Ahmed b. Hâc Ahmed b. Ömer b. Muhammed Akît es-Sanhâcî el-Mesûfî. Neylü’l-ibtihâc bi-tatrîzi’d-Dîbâc. Trablus: Dâru’l-Kâtib, 2. Basım, 2000.