Burhânüddîn En-Nesefî’s Defense Of Hallâj-ı Mansûr

Yıl 2024, Sayı: 18, 415 - 428, 30.06.2024

Ömer Fidanboy

https://doi.org/10.47502/mizan.1414448

Öz

Abstract: Throughout history, the ideas put forth by thinkers have been evaluated and interpreted by their contemporaries and subsequent generations. Particularly, expressions containing profound meanings and difficult to comprehend have faced various criticisms. This article focuses on Sufis who use such expressions within the Islamic intellectual tradition, highlighting their struggle to explain their spiritual experiences and consequently being ostracized, and even accused of apostasy by societies. Additionally, by focusing on the life and thoughts of Hallâj-i Mansûr, it is explained that his execution was not solely based on his expressions, but there were also political factors behind the incident. Furthermore, the article addresses how different approaches evolved in the history of Islamic thought around Hallâj's views and whether he is accepted as a prominent representative of Sufism. While some thinkers criticize Hallâj's behavior, accusing him of straying outside the boundaries of Islam, others consider him as one of the pioneers of Sufism. One of those who expresses an opinion on the matter is Burhânüddîn en-Nesefî. The article aims to evaluate Nesefî's relationship with Sufism, how he defended Hallâj, and interpreted his words, aiming to shed light on future studies related to the subject.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Sufism, Ene’l-Hakk, Hallâj-i Mansûr, Burhânüddîn en-Nesefî.

Burhânüddîn En-Nesefî’nin Hallâc-ı Mansûr Müdâfaası

Öz

Öz: Tarih boyunca düşünürlerin ortaya koydukları fikirler muasırları ve sonrakiler tarafından değerlendirilip yorumlanmıştır. Özellikle derin anlamlar içeren ve anlaşılması zor olan ifadeler birtakım eleştirilere maruz kalmıştır. Bu makalede, İslam düşünce geleneğinde bu tür ifadeleri kullanan tasavvufçulara odaklanılmış, onların manevi deneyimlerini açıklamakta zorlandıkları ve bu nedenle toplumları tarafından dışlandıkları, hatta tekfir edildikleri vurgulanmıştır. Ayrıca Hallâc-ı Mansûr’un hayatına ve düşüncelerine odaklanarak, onun idam edilmesinin sadece ifadelerine dayandırılmadığı, olayın perde arkasında politik etkenlerin de bulunduğu açıklanmaktadır. Öte yandan Hallâc’ın görüşleri etrafında İslam düşünce tarihinde farklı yaklaşımların nasıl geliştiği ve tasavvufun önde gelen bir temsilcisi olarak kabul edilip edilmediği hususu da ele alınmaktadır. Nitekim bazı düşünürler Hallâc’ın tutumunu yadırgayıp onu İslam dışına çıkmakla suçlarken, bazıları ise onun tasavvufun öncülerinden biri kabul etmektedir. Konu ile ilgili görüş beyân edenlerden biri de Burhânüddîn en-Nesefî’dir. Makale, Nesefî’nin tasavvuf ile ilişkisini, Hallâc’ı nasıl savunduğunu ve sözlerini nasıl yorumladığını değerlendirip ileride konu ile ilgili yapılacak çalışmalara ışık tutmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Tasavvuf, Ene’l-Hakk, Hallâc-ı Mansûr, Burhânüddîn en-Nesefî.

Kaynakça

• ‘Attâr, Ferîdüddîn. Tezkiretü’l-evliyâ. çev. Süleyman Uludağ, Bursa: İlim ve Kültür Yayınları, 1984.
• ‘Aynî, Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. ‘İkdü’l-cümân fî târîhi ehli’z-zamân. B.y.: y.y., t.y.
• Bağdâdî, İsmâîl b. Muhammed Emîn el-Bâbânî. Îzâhu’l-meknûn fi’z-zeyli ‘alâ keşfi’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, t.y.
• Bağdâdî, İsmâîl b. Muhammed Emîn el-Bâbânî. Hediyyetü’l-‘ârifîn esmâ’ü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, t.y.
• Bakış, Rıza. “Hüseyin b. Mansûr el-Hallâc”, Doğudan Batıya Düşüncenin Serüveni. ed. Bayram Ali Çetinkaya. 7/59-66. İstanbul: İnsan Yayınları, 2015.
• Bardakçı, Mehmet Necmettin. Doğuştan Günümüze Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2016.
• Brockelmann, Carl. Geschichte der Arabischen Littiratur. Leiden: y.y. 1943-1949.
• Brockelmann, Carl. Supplememband. Leiden: y.y. 1937-1942.
• Çakmaklıoğlu, Mustafa. “Hallâc’ın Ene’l-Hak Sözü Bağlamında Mevlânâ’nın Şatahat Yorumu”. Tasavvuf Dergisi, 6 (2005), sy. 15, ss. 191-223.
• Çelebî, Kâtib Mustafa b. ‘Abdillâh el-Kostantînî. Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn. Beyrût: Mektebetü’l-Müsennâ, 1941.
• Dâvûdî, Muhammed b. Ali. Tabakâtü’l-müfessirîn. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, t.y.
• Erdoğan, İbrahim Halil. Akâid İman Esasları. İstanbul: Beyan Yayınları, 2023.
• Fidanboy, Ömer. “Burhânüddîn en-Nesefî’nin Ahlâk Temelli Dindarlık Anlayışı”, İslam ve Yorum IV. ed. Veysel Özdemir-Mehmet Öztürk. 1/207-228. Malatya: İnönü Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Fidanboy, Ömer. Burhânüddîn en-Nesefî’nin Ulûhiyyet Anlayışı -İsimler ve Sıfatlar-. Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2023.
• Gürer, Dilaver. Abdülkâdir Geylânî. İstanbul: İnsan Yayınları, 2006.
• Gardet, Louis. “Husayn Ibn Mansûr Hallâj” Présence de Louis Massignon. 1/95-104. ed. D. Massignon, Paris: y.y. 1987.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Mişkâtü’l-envâr. Kâhire: el-Mektebetü’t-Tevfîkiyye, t.y.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. İhyâu ‘ulûmi’d-dîn. thk. Abdürrahim Hüseyin ‘Irâkî. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘Arabî, t.y.
• Hallâc-ı Mansûr, Ebü’l-Muğîs el-Hüseyn. Dîvân. nşr. L. Massignon, Paris: y.y. 1955.
• Hallâc-ı Mansûr, Ebü’l-Muğîs el-Hüseyn. Ahbârü’l-Hallâc (Akhbar al-Hallaj). nşr. L. Massignon-P. Kraus, Paris: y.y. 1957.
• Hallâc-ı Mansûr, Ebü’l-Muğîs el-Hüseyn. Kitâbü’t-tavâsîn. nşr. P. Nwyia, MUSJ: y.y. 1972.
• Hasenî, Abdülhayy b. Fahriddîn b. Abdil’âlî et-Tâlî. el-İ‘lâm bi-men fî târîhi’l-Hind mine’l-a‘lâm: nüzhetü’l-havâtır ve behcetü’l-mesâmi‘ ve’n-nevâzır. Beyrût: Dâru İbni Hazm, 1420/1999.
• Hicranî, Ebû Muhammed et-Tayyib b. Abdullâh. Kılâdetü’n-nahr fî vefeyâti a‘yâni’d-dehr. thk. Cum’a Mekrî-Halid Zevârî, Cidde: Dâru’l-Minhâc, 2008.
• Hücvirî, Ali b. Osman Cüllâbî. Keşfü’l-mahcûb (Hakikat Bilgisi). çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1996.
• İbn Gazzî, Ebü’l-Me‘âlî Muhammed b. Abdirrahmân. Dîvânü’l-İslâm. thk. Seyyid Kesrevî Hasen. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1990.
• İbn ‘İmâd, ‘Abdülhay b. Ahmed el-Hanbelî. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. ‘Abdülkâdir el-Arnaût-Mahmûd el-Arnaût. Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 1986-1993.
• İbn Kutluboğa b. ‘Abdillâh es-Sûdûnî el-Cemâlî el-Mısrî, Tâcü’t-terâcim. thk. Muhammed Hayr Ramazan Yusuf, Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1413/1992.
• İbn Verdî, Ebû Hafs Zeynüddîn Ömer b. el-Muzaffer. Târîhu İbni’l-Verdî (tetimmetü’l-muhtasar fî ahbâri’l-beşer). Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1417/1996.
• Kadîm, Niyâzî. Hallâc-ı Mansûr Manâkıbnâmesi. haz. Mustafa Tatcı, İstanbul: H Yayınları, 2019.
• Kehhâle, Ömer Rızâ b. Muhammed ed-Dımaşkî. Mu‘cemü’l-Müellifîn Terâcimü Musannifi’l-Kütübi’l-‘arabiyye. Beyrût: y.y. 1406/1986.
• Kılıç, Mahmut Erol. Tasavvuf Düşüncesi Makaleler-Konferanslar 1. İstanbul: Sûfî Kitap, 2014.
• Konuk, Ahmed Avni. Mesnevî-i Şerîf Şerhi. haz. Mustafa Tahralı ve diğerleri, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2006.
• Kureşî, Ebû Muhammed Abdülkâdir b. Muhammed. el-Cevâhirü’l-mudıyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. Haydarâbâd-Dekken: Matbaʻatü Meclisi Dâireti’l-Meʻârifi’n-Nizâmiyye, 1914.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed. el-Fevâ’idü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Kâhire: Matbaatu’s-Sa’âde, 1324.
• Massignon, Louis. İslam’ın Mistik Şehidi Hallâc-ı Mansûr’un Çilesi. çev. İsmet Birkan, Ankara: Ardıç Yayınları, 2006.
• Nesefî, Burhânüddîn. Meşâriku’l-envâr fî şerhi’l-esmâ’i’l-hüsnâ. Diyarbakır: Diyarbakır İl Halk Kütüphanesi, nr. A 1168/1.
• Nesefî, Burhânüddîn. Tefsîru Sûreti’n-Nâs. (neşredenin girişi) nşr. İyâde b. Eyyûb el-Kübeysî, Dübey: y.y. 1422/2001.
• Nesefî, Burhânüddîn. Keşfü’l-hakâik ve şerhu’d-dekâik min tefsîri kelâmillâhi’l-‘Azîz. thk. Üsâme Abdülvehhâb Hamd b. Abdülazîz, ‘Ammân/Ürdün: Câmi‘âtü’l-‘Ulûmi’l-İslamiyyeti’l-‘Âlemiyye, 2011.
• Nesefî, Burhânüddîn. Keşfü’l-hakâik ve şerhu’d-dekâik min tefsîri kelâmillâhi’l-‘Azîz. thk. Abdülcevvâd Halef Muhammed Hamîd, Ammân/Ürdün: Câmi‘âtü’l-‘Ulûmi’l-İslamiyyeti’l-‘Âlemiyye, 2011.
• Nesefî, Burhânüddîn. Mekârimu’l-Ahlâk. thk. Muhammed b. Abdullâh Ahmet, Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye 2011.
• Nesefî, Burhânüddîn. Keşfü’l-hakâik ve şerhu’d-dekâik min tefsîri kelâmillâhi’l-‘Azîz. thk. Hâlid Mansûr Mahmûd, Ammân/Ürdün: Câmi‘âtü’l-‘Ulûmi’l-İslamiyyeti’l-‘Âlemiyye, 2012.
• Nesefî, Burhânüddîn. “et-Terâcîh”. thk. Şerîfe bnt. Ali b. Süleymân, Mecelletü Câmi‘i’l-Melik Su‘ûd, 19, (Suudi Arabistan, 1427/2006), ss. 889-959.
• Öztürk, Yaşar Nuri. Hallâc-ı Mansûr ve Eseri Kitâbü’t-Tavâsîn. İstanbul: Fatih Yayınevi Matbaası, 1976.
• Öngören, Reşat. “İbrahim b. Muhammed Nasrabâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/417-418. İstanbul: TDV Yayınları 2006,
• Râzî, Fahrüddîn. Levâmiʿu’l-beyyinât. nşr. Tâhâ Abdürraûf Sa‘d, Beyrût: y.y. 1404/1984.
• Rifâ‘î, Ken‘ân. Seyyid Ahmed er-Rifâî. haz. Mustafa Tahralı, sad. Müjgân Cunbur. İstanbul: Cenan Eğitim Kültür ve Sağlık Neşriyatı, 2008.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaûtî-Mustafa Türkî, Beyrût: Dâru İhyâi’t- Turâsi’l-‘Arabî, 1420/2000.
• Sayyâdî, Ebü’l-Hüdâ. Kılâdetü’l-cevâhir fî zikri ğavs er-rufâ‘î ve etbâihi’l-ekâbir. Beyrût: Matbaatü’l-Edebiyye, 1301.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. thk. Abdullâh Ömer el-Bârûdî, Beyrût: y.y. 1988.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Nesefî, Burhânüddîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/565-567. İstanbul: TDV Yayınları 2006.
• Sultan Veled, Bahâüddîn Muhammed. Me‘ârif. Tahrân: İntişârât-ı Mevlâ, 1377/1419.
• Sülemî, Ebû Abdurrahman Muhammed b. Hüseyin. Tabâkâtü’s-sûfiyye. thk. Mustafa Abdülkadir Atâ, Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Tehânevî, Muhammed b. Alî b. Kâdî Muhammed Hâmid el-Hanefî el-Fârûkî. Mevsû‘atü keşşâfi ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. thk. Ali Dehrûc, Beyrût: Mektebetü Lübnân, 1996.
• Temîmî, Takiyyüddîn Abdülkâdir. Tabakâtü’s-seniyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. thk. Abdulfettaf Muhammed el-Huluv, Riyâd: y.y. 1989.
• Tûsî, Ebû Nasr Serrâc. el-Lüma‘. thk. Abdülhalim Mahmud Taha-Abdülbâki Surûr, Mısır: Dâru’l-Kutubi’l-Hadîse, 1960/1380.
• Uludağ, Süleymân. “Halvet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/386-387. İstanbul: TDV Yayınları 1997.
• Uludağ, Süleymân. “Hallâc-ı Mansûr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/377-381. Ankara: TDV Yayınları 1997.
• Yâfi’î, Ebû Muhammed ‘Afîfüddîn Abdullâh. Mir’âtü’l-cenân ve ‘ibretü’l-yakzân fî ma‘rifeti havâdisi’z-zamân. Beyrût: Dâru’l-Mektebeti’l-‘İlmiyye, 1418/1997.
• Yesevî, Ahmed. Dîvân-ı Hikmet. haz. Hayati Bice, İstanbul: H Yayınları, 2016.
• Yunus Emre. Dîvân. haz. Mustafa Tatcı, İstanbul: Sahhaflar Kitap Sarayı Yayınları, 2005.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû ‘Abdillâh. Târîhu’l-İslam ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a‘lâm. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî, Beyrût: Dârü’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1993.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû ‘Abdillâh. el-‘İber fî haberi men ğaber (et-târîhu’l-evsat). thk. Ebû Hâcer M. Saîd b. Besyûnî Zağlûl, Beyrût: Darü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1405/1985.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû ‘Abdillâh. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût-Muhammed Naîm el-Arkûsî, Beyrût: Muessesetü’r-Risâle, 1405/1984.
• Ziriklî, Ebû Ğays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris ed-Dımaşkî. el-A‘lâm. B.y.: Dâru’l-‘İlmi li’l-Melayîn, 2002.