Abbâsî Devleti Döneminde Uluslararası Köle Ticaretinin Öneminin Artması (MS VIII-IX. Yüzyıllar)

Yıl 2020, Cilt: 10, 437 - 447, 30.06.2020

Erman Şan

Öz

Abbâsîler döneminde uluslararası köle ticaretinin çok gelişmiş olduğunun tarihçilerce sıklıkla dillendirilmesine rağmen bunun nedenleri üzerinde etraflıca duran çalışmalar henüz vücuda getirilmiş değildir. Buradaki temel zorluk, uluslararası köle ticaretinin yalnızca Abbâsî Devleti’nin veya döneminin dinamikleriyle açıklanmayacak kadar karmaşık bir mevzu oluşudur. Abbâsîlerin iktidara gelmesinden önce Müslümanlarca fetihlerle ve gazalarla elde edilmiş çok sayıda esir, İslâm dünyasında çoğunlukla köle olarak istihdam edildiklerinden Müslümanların ayrıca uluslararası köle ticaretine müracaatlarına gerek kalmıyordu. Abbâsî devri ise büyük fetihlerin gerçekleşemediği, bilakis siyasî bölünmelerin ve önemli toprak kayıplarının yaşandığı bir dönemdi. Fethedilebilecek bölgelerin azalması buralardan elde edilen kölelerin İslâm dünyasına doğru olan akışını da aksatmıştı. Abbâsîler bu şekilde beliren insan ihtiyacı sorunlarını, çok büyük ekonomilerinin ve ticarî bağlantılarının yardımıyla, uluslararası köle ticaretine başvurmak suretiyle aşabilmişlerdir. Bu konudaki ortaklarıysa kölelerin tedariki görevini üstlenmiş savaşçı kavimlerle bunlarla bağlantıyı sağlayan profesyonel-aracı tüccarlardı. Bu ortaklıklar ve ticaret MS IX ve X. yüzyıllar boyunca sürmüştür. Nihayetinde gazilerin ve fatihlerin vaat edilmiş ganimetleri olan köleler, Abbâsî döneminde ithal edilen lüks ticarî emtiaya dönüşmüşlerdir.

Anahtar Kelimeler

Abbâsîler, Köle Ticareti, Doğu Roma İmparatorluğu, MS VIII-X. Yüzyıllar

Kaynakça

• Bekrî (= Ebû Ubeyd el-Bekrî, el-Mesâlik ve’l-memâlik) Kullanılan Metin: Ed. C. Tulbe. Beyrut 2003.
• Belâzürî (= Belâzürî, Fütûhü’l-büldân) Kullanılan Çeviri: Ülkelerin Fetihleri. Çev. M. Fayda. Ankara 1987.
• Derbendnâme (= Derbendnâme) Kullanılan Metin ve Çeviri: Derbend-nâmeh or The History Derbend. Ed. with an English translation M. Kazem Beg. St. Petersburg 1851.
• Ebû Ubeyd (= Ebû Ubeyd, Kitâbü’l-Emvâl) Kullanılan Metin: Ed. M. H. Herâs, Beyrut 1986.
• Ebû Yûsuf (= Ebû Yûsuf, Kitâbü’l-Harâc) Kullanılan Çeviri: A. Özek. İstanbul 1973.
• Łewond (= Łewond, Patmut’iwn) Kullanılan Çeviri: Ghewond’s History. English translation by R. Bedrosian. New Jersey 2006.
• Halîfe b. Hayyât (= Halîfe b. Hayyât, et-Târîh) Kullanılan Metin: Ed. E. Z. el-Ömerî. Riyad 1985.
• İbn Butlân (= İbn Butlân, Risâle fî şira’r-rakīk ve taklîbi’l-‘abîd). Kullanılan Çeviri: “Kölelerin Satın Alınması ve Entrikalarla Satışa Sunulması İle İlgili Risale”. Türkçe çeviri A. Bakır. Ed. A. Bakır, Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler. Ankara (2008) 543-588.
• İbn Hurdâzbih (= İbn Hurdâzbih, Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik). Kullanılan Metin: Ed. M. J. de Goeje. Lugduni Batavorum 1889.
• İbnü’l-Fakīh (= İbnü’l-Fakīh, Kitâbü’l-Büldân). Kullanılan Metin: Ed. Y. el-Hâdî. Beyrut 1996.
• Kindî (= Kindî, Kitâbü’l-Vülât) Kullanılan Metin: Ed. H. Nassâr, Beyrut 1959.
• Letopis Nestora (= Letopis Nestora). Kullanılan Metin: Ed. İ. Glazunova, Sankt Peterburg 1903.
• Makdisî (= Makdisî, el-Bed’ ve’t-târîh). Kullanılan Metin: Ed. H. İmrân. Vols. I-II. Beyrut 1998.
• Mes‘ûdî, Mürûc (= Mes‘ûdî, Mürûcü’z-zeheb). Kullanılan Metin: Ed. A. N. Hatum, Vols. I-IV. Beyrut 2010.
• Süyûtî (= Süyûtî, Târîhü’l-hulefâ’). Kullanılan Metin: Eds. M. M. Abdülhamîd – M. E. İbrâhîm. Lübnan 2009.
• Taberî (= Taberî, Târîhu’l-umem ve’l-mülûk) Kullanılan Metin: Ed. M. E. İbrâhim, Vols. I-XI. Kahire 1976.
• Ya‘kūbî, Büldân (= Ya‘kūbî, Kitâbü’l-Büldân). Kullanılan Metin: Ed. M. E. el-Dannâvî. Beyrut 2002.
• Ya‘kūbî, Târîh (= Ya‘kūbî, Târîhu’l-Ya‘kūbî). Kullanılan Metin: Ed. H. el-Mansûr, Vols. I-II. Beyrut 2002.
• Yâkūt el-Hamevî (= Yâkūt el-Hamevî, Mu‘cemü’l-büldân). Kullanılan Metin: [Ed. y.], Vols. I-V. Beyrut 1977.
• Zehebî (= Zehebî, Düvelü’l-İslâm). Kullanılan Metin: Ed. H. İ. Merve & M. Arnâût, Vols. I-II. Beyrut 2006.
• Artamonov M. İ. (2004). Hazar Tarihi: Türkler, Yahudiler ve Ruslar. Çev.: D. A. Batur. İstanbul 2004.
• Avcı C. (2003). İslâm Bizans İlişkileri. İstanbul 2003.
• Aycan İ. & Sarıçam İ. (2008). Emevîler. Ankara 2008.
• Aydın M. A. & Hamîdullah M. (2012). “Köle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 26 (2012) 237-246.
• Bakır A. (2013). “Erken İslâm Döneminde Endüstri Köleleri ve Iraklı Tarihçi Ahmed Salih el-Ali’nin Konu İle İlgili Tespitleri”. Tarih İncelemeleri Dergisi 28/1 (2013) 51-75.
• Beg M. A. (1986). “Abbasî İdaresi Altında İslâm Toplumunda Serfler”. Çev.: S. Tülücü. Erzurum Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (1986) 519-535.
• Bosworth C. E. (2005). Doğuştan Günümüze İslam Devletleri: Devletler, Prenslikler, Hanedanlıklar, Kronolojik Soykütüğü. Çev.: H. Canlı. İstanbul 2005.
• Brockelmann C. (2000). İslam Ulusları ve Devletleri Tarihi. Çev.: N. Çağatay. Ankara 2002.
• Brooks E. W. (1908). “Byzantines and Arabs in the Time of Early Abbasids”. The English Historical Review 15/60 (1908) 728-747.
• Brooks E. W. (1898). “The Arabs in Asia Minor (641-750), from Arabic Sources”. The Journal of Hellenic Studies 18 (1898) 182-208.
• Cahen Cl. (2000). İslamiyet. Çev.: E. N. Erendor. Ankara 2000.
• Charanis, P. (1975). “Cultural Diversity and the Breakdown of Byzantine Power in Asia Minor”. Dumbarton Oaks Papers 29 (1975) 1-20.
• Conde J. A. (1844). Historia de la dominacion de los Árabes en España: Sacada de varios manusritos y memorias Arábigas, Vols. I-III. Barcelona 1844.
• Daryaee T. (2009). Sasanian Persia, The Rise and Fall of an Empire. London-New York 2009.
• Demirci M. (2005). Siyah Öfke, Ortaçağ İslam Dünyasında Zenci Kölelerin İsyanı: 869-883. İstanbul 2005.
• Dunlop D. M. (2008). Hazar Yahudi Tarihi. Çev.: Z. Ay. İstanbul 2008.
• Fendoğlu H. T. (1996). İslam ve Osmanlı Hukukunda Kölelik ve Cariyelik: Kamu Hukuku Açısından Mukayeseli Bir İnceleme. İstanbul 1996.
• Golden P. B. (2006). Hazar Çalışmaları. Çev.: E. Ç. Mızrak. İstanbul 2006.
• Golden P. B. (2002). Türk Halkları Tarihine Giriş. Çev.: O. Karatay. Ankara 2002.
• Gordon M. S. (2011). “Preliminary remarks on Slaves and Slave Labor in the Third/Ninth Century ‘Abbāsid Empire”. Ed. L. Culbertson, Slaves and Households in the Near East (2011) 71-84. Chicago.
• Hacıyev H. (2010). “Bir Emevî Vâlisi ve Komutanı: Mesleme b. Abdülmelik”. İslam San’at, Tarih, Edebiyat ve Mûsıkisi Dergisi 8/15 (2010) 111-142.
• Hadduri M. (1999). İslâm Hukukunda Savaş ve Barış. Çev.: F. Gedikli. İstanbul 1999.
• Kaegi W. E. (2000). Bizans ve İlk İslâm Fetihleri. Çev.: M. Özay. İstanbul 2000.
• Kmosko M. (1926-1933). “Araplar ve Hazarlar”. Çev.: A. C. Köprülü. Türkiyat Mecmuası 3 (1926-1933) 133-155.
• Kovalev R. K. & Kaelin A. C. (2007). “Circulation of Arab Silver in Medieval Afro-Eurasia”. History Compass 5/2 (2007) 560-580.
• Labib S. Y. (1965). “Capitalism in Medieval Islam”. The Journal of Economic History 29/1 (1965) 79-96.
• Lewis B. (2007). Ortadoğu: İki Bin Yıllık Ortadoğu Tarihi. Çev.: S. Y. Kölay. Ankara 2007.
• Lombart M. (2002). İslamın Altın Çağı: İlk Zafer Yıllarında İslam. Çev.: N. Uzel. İstanbul 2002.
• Oikonomides N. (1991). “Prisoners, Exchange of”. The Oxford Dictionary of Byzantium (Cilt 3) 1722. New York-Oxford 1991.
• Özaydın A. (1992). “Belâtüşşühedâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 5 (1992) 391-392.
• Özel A. (2003). “İslam’da ve Günümüzde Devletler Hukukunda Savaş Esirleri”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 1 (2003) 105-122.
• Pipes D. (1981). Slave Soldiers and Islam, The Genesis of a Military System. New Haven-London 1981.
• Pirenne H. (2005). Ortaçağ Kentleri. Çev.: Ş. Karadeniz. İstanbul 2005.
• Pourshariati P. (2008). Decline and Fall of the Sasanian Empire, The Sasanian-.Parthian Confederacy and the Arab Conquest of Iran. London-New York 2008.
• Savage E. (1992). “Berbers and Blacks: Ibadī Slave Traffic in Eighth-Century North Africa”. The Journal of African History 33/3 (1992) 351-368.
• Şafak A. (1991). “Bağy”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 4 (1991) 451-452.
• Şan E. (2018). “Eski Ruslar ve Erken Tarihleri Bağlamında Köle İstihsâl Süreçleri Üzerine (IX.-X. Yüzyıllar)”. Eds. H. Alan et al., Tarihin Peşinde Bir Ömür Abdülkadir Özcan’a Armağan. İstanbul (2018) 711-735.
• Şan E. (2017). “Macarlar ve Avrasya Köle Ticareti (IX.-X. Yüzyıllar)”. Türk Dünyası Araştırmaları 117/230 (2017) 149-162.
• Şan E. (2013). “Mesleme b. Abdülmelik Tarafından 717 Yılında Fethedilen Medînetü’s-Sakālibe’nin Konumuna Dair”. Eds. E. Uyumaz et al., Prof. Dr. Erdoğan Merçil’e Armağan. İstanbul (2013) 71-83.
• Şeşen R. (2012). İslam Medeniyeti Tarihi. İstanbul 2012.
• Watt M. (2000). İslâm Avrupa’da. Çev.: H. Yavuz. İstanbul 2000.
• Yaman A. (2013). “Zimmî (Fıkıh)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 44 (2013) 434-438.
• Yıldız H. D. (2011). İslâmiyet ve Türkler. İstanbul 2011.