Kutadgu Bilig’deki Söz Varlığının Günümüz Kırgız Türkçesiyle Karşılaştırılması Üzerine

Yıl 2020, Cilt: 9 Sayı: 3, 1300 - 1330, 21.07.2020

Ceyhun Vedat Uygur

https://doi.org/10.33206/mjss.705623

Öz

Bu çalışma, on birinci yüzyılın Doğu (Karahanlı) Türkçesiyle yazılmış en önemli ve hacimli manzum eseri olan Kutadgu Bilig’in kelime kadrosunu, günümüz Türk lehçelerinden Kırgız Türkçesiyle karşılaştırmaktadır. Çalışma, Türkiye’de Reşit Rahmeti Arat tarafından hazırlanıp yayımlanan Kutadgu Bilig Metin ve Tercüme’leri ile (Yusuf Has Hacib Kutadgu Bilig I-Metin, Yusuf Has Hacib Kutadgu Bilig II-Tercüme) yine onun tarafından hazırlanan ancak K. Eraslan, O.F. Sertkaya, N. Yüce tarafından neşre hazırlanıp yayımlanan Kutadgu Bilig III İndeks’e dayanmaktadır. İndeks’teki her kelime ve anlamı Kırgız Türkçesindeki şekil ve anlamlarıyla karşılaştırılmış; Kutadgu Bilig’deki her bir açıklayıcı anlamın Kırgız Türkçesindeki karşılığı verilmeye çalışılmış; değişen anlamlar, değişen (farklı) yapılar, eskiyen kelimeler tespit edilmiştir. İndeks’te olması gereken ve Semih Tezcan’ın önerdiği kelimeler de (eğer Kırgızca karşılığı varsa) çalışmaya dâhil edilmiştir. Anlam veya okunuşunda sorunlu bulunan İndeks’teki kelimeler (113 adet) çalışmaya alınmamıştır. Sonuçta, yaklaşık üç bine yakın (2998) kelimeyi barındıran Kutadgu Bilig’deki kelimelerin yaklaşık olarak % 46/47 oranında Kırgız Türkçesinde kısmen anlam ve yapı değişmesine uğrayarak ama en fazla da ses değişmelerine ve olaylarına maruz kalarak yaşadığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kutadgu Bilig, Söz Varlığı, Kırgız Türkçesi, Karşılaştırma

Kaynakça

• Arat, R. R. (1991), Yusuf Has Hacib-Kutadgu Bilig, I-Metin, Ankara: TDK Yay.
• Arat, R. R. (1959), Yusuf Has Hacib-Kutadgu Bilig, II-Tercüme, Ankara: TTK Yay.
• Arat, R. R. (1979), Kutadgu Bilig III İndeks, (neşre haz. K. Eraslan, O.F. Sertkaya, N. Yüce), İstanbul: TKAE Yay.
• Berbercan, M. T. (2013), “Kutadgu Bilig’de Fiillerin Çok Anlamlı Yapısına Genel Bir Bakış”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi.
• Clauson, S.G. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford At The Clarendon Press, 1972
• Derleme Sözlüğü, Ankara: TDK Yay.
• Dilâçar, Agop (1995), Kutadgu Bilig İncelemesi, Ankara: TDK Yay.
• Doğumunun 990. Yılında Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig Bildirileri (2011), 26-27 Ekim 2009, Ankara: TDK Yay.
• Eker, Ö. ve, KÖK, A. “Kutadgu Bilig’in Mısır Nüshasının Dizini Üzerine Notlar” (2017), Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD), Cilt 1, Sayı 1: 85-116.
• Eker, Ö. Kutadgu Bilig Dizini (2015), Niğde Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, (Danışman: Doç. Dr. Abdullah Kök. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi)
• Erdal, M. “Kutadgu Bilig Metni” (2009), Doğumunun 990, Yılında Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig Bildirileri, 26-27 Ekim 2009, Ankara: TDK Yay., 2011: 201-208
• Gülensoy, T. (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Ankara: TDK Yay.
• Gülsevin, G. “Kutadgu Bilig Türkçesinden Anadolu Ağızlarına” (2006), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 20, Yıl: 2006/1: 109-121.
• Gülsevin, G. “Kutadgu Bilig’in Dilinde Lehçelerin Özellikleri: ‘Denk Çiftler’” (2007) Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları.
• Kaçalin, M. S., Yûsuf Hâs Hâcib, Kutadğu Bilig-Metin (e-kitap), https://docplayer.biz.tr/8272736-Yusuf-has-hacib-kutadgu-bilig-metin-hazirlayan-mustafa-s-kacalin.html (erişim tarihi: 27.07.2019).
• Karagöz, İ. “Kutadgu Bilig’in Söz Varlığındaki (Bazı) Hapax Legomenon (Tek Kullanımlık)lar”, Doğumunun 990, Yılında Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig Bildirileri (2009), 26-27 Ekim 2019, Ankara: TDK Yay., 2011: 267-273.
• Karahan, A. “Dîvânu Lugâti’t-Türk’e Göre Çiğil Lehçesi ve Karahanlı Yazı Dili ile İlişkisi” (2009), Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Bilgi Şöleni Bildirileri, Kaşgarlı Mahmut ve Dönemi, Ankara: TDK Yay: 467-477.
• Karahan, A. “İlk Türk Lehçeleri Sözlüğü: Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Lehçelerin Söz Varlığına Bir Bakış” (2009), Turkish Studies, Volume 4/4 Summer: 650-691.
• Karahan, A. Dîvânu Lugâti’t-Türk’e Göre XI. Yüzyıl Türk Lehçe Bilgisi (Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2009.
• Karahan, A. “Karahanlı Türkçesi Yazı Dili Hangi Lehçeye Dayanıyordu” (2014), TEKE Dergisi, S. 3/2: 13-28.
• Kayasandık, A. (2018), “Türkiye Türkçesinde Ölen Fiiller”, TEKE Dergisi, S. 7/1: 105-125.
• Kazak Türkçesi Sözlüğü (1984), Tercüme H. Oraltay, N. Yüce, S. Pınar, İstanbul: TDA Vakfı.
• Kutadgu Bilig, Kahire Nüshası (1993), Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• Kutadgu Bilig, Fergana Nüshası, Ankara: TDK Yay.
• Kırgız Sözdügü (2014), (Haz. Selahattin Çankaya), İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
• Kırgız Tilinin Sözdügü (2010), Bişkek: “Avrasya Press”.
• Kırgızca-Türkçe Sözlük (2017), (Haz. E. Arıkoğlu, C. Alimova, R. Askarova, B.Kağan Selçuk), Bişkek: Manas Üniversitesi Yayınları.
• Korkmaz, Z. “Kaşgarlı Mahmut ve Oğuz Türkçesi”, Türk Dili, Divanü Lügati’t-Türk Özel Sayısı 253: 3-19.
• Mert, A. (2018), “Kutadgu Bilig Nüshalarında Dizine Alınmayan Sözcükler”, Gazi Türkiyat, Güz 2018/23: 221-232.
• Ölmez, M. (2004), “Çağdaş Türk Dillerinde Kutadgu Bilig Çevirileri”, Türk Dilleri Araştırmaları.
• Önler, Z. (1993), “Kutadgu Bilig’de Ekçek Kelimesi Üzerine”, Türk Dili, S. 497: 342-344
• Özbek Tilinin İzahli Lügati (1981), İkki Tomli, Moskva: “Rus Tili” Naşriyati.
• Özkan, Nevzat (2009), “Kutadgu Bilig’den Günümüze Türkçe Kelimelerde Anlam Olayları”, Doğumunun 990, Yılında Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig Bildirileri, 26-27 Ekim 2009, Ankara: TDK Yay. 2011: 433-460
• Öztürk, F. (2005), “Kutadgu Bilig’de Bitki Adları”, İzmir: Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi.
• Salman, H. (2014), “Karluk Devletinin Kuruluş Tarihi Meselesi”, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, C. I, S. I.
• Sümer, F. (1994), Eski Türklerde Şehircilik, Ankara.
• Tabaklar, Ö. (2009), “Kutadgu Bilig İndeksinde Bazı Düzeltme Önerileri”, Doğumunun 990, Yılında Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig Bildirileri, 26-27 Ekim 2009, Ankara: TDK Yay. 2011: 485-492
• Taş, İ. (2009), “Kutadgu Bilig’de İndeks’te Yer Almayan İki Sözcük Üzerine”, Doğumunun 990, Yılında Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig Bildirileri, 26-27 Ekim 2009, Ankara: TDK Yay. 2011: 493-504
• Tekin, T. (1988), Orhon Yazıtları, Ankara: TDK Yay.
• Tekin, T. (1994), Tunyukuk Yazıtı, Ankara: Simurg Yay.
• Tezcan, S. “Kutadgu Bilig Dizini Üzerine” (1981), Ankara: Belleten, C. XLV, S. 178: s. 23-78
• Tezcan, S. “Kutadgu Bilig’de Yeni Düzeltmeler” (2009), Doğumunun 990, Yılında Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig Bildirileri, 26-27 Ekim 2009, Ankara: TDK Yay., 2011: 523-534
• Yusuf Has Hacib’in Ölümsüz Eseri Kutadgu Bilig (2016), Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları: 209, Türk Uygarlığı Araştırma Merkezi: 9.