Rylands Satıraltı Kuran Tercümesi ile Kırgız ve Türkiye Türkçesi Kuran Tercümelerindeki Söz Varlığı ve Tercüme Yöntemi

Yıl 2022, Cilt: 11 Sayı: 4, 1321 - 1338, 26.10.2022

Ceyhun Vedat Uygur

https://doi.org/10.33206/mjss.1069420

Öz

 Bu çalışmada, ilk satıraltı Kuran tercümeleri arasında kabul edilen ve Çağataycadan daha önceki bir döneme ait olup Doğu Türkçesi özellikleri gösteren Rylands nüshası ile günümüz Türkiye Türkçesi ve Kırgız Türkçesiyle yayımlanan Kuran tercümelerindeki kelimeler ve terimler karşılaştırılmaktadır. Söz varlığı bakımından Kuran’ın satıraltı tercümesi (Rylands nüshası), gerek Uygur Türkçesi metinleri gerekse Kutadgu Bilig ve Divanu Lügati’t-Türk’le pek çok ortak kelime içermektedir. Bu kelimelerin birçoğu, elbette diğer Türk lehçeleriyle de (Kıpçak, Oğuz gibi) ortaklaşabilmektedir. Bu bakımdan söz varlığı karşılaştırmasına Türkiye Türkçesi de dâhil edilmiştir. Böylelikle bir görüşe göre 14 veya 15. yüzyıl, başka bir görüşe göre daha önceki bir yüzyılda yazılan Kuran tercümesinden değişerek veya aynı kalarak günümüze dek ulaşan ifadeler ve kelimeler tespit edilmiştir. Daha sonra bu söz varlığının alındığı dil ve anlamları ortaya konulmuş, Türkçenin dinî anlam ve kavramları hangi kelime, terim ve ifadelerle karşıladıkları (kavram alanı oluşturularak) tahlil edilmiştir. Çalışmanın sonunda istatistiklere de yer verilmiştir. Korpus üzerinden çeviri yöntemine dair tespitler de çalışmamızda bulunmaktadır. Buna göre dinî terim ve kelimelerde Türkçenin kullanım oranı ve bilinci, azımsanmayacak ölçüdedir.

Anahtar Kelimeler

Kuran, Tercüme, Kırgızca Kuran, Satıraltı Kuran, Satıraltı Tercüme

To The Qur’an Glossary Translation in Inter-Linear Translation By Rylands and in Kyrgyz And Turkish Translations

Öz

Thıs paper compares the translation of words and concepts of Qur’an in Rylands version, which is considered as one of the earliest interlinear translations of Qur’an, representing the features of Eastern Turkish that existed earlier than Chagatay period and in Qur’an translations published in contemporary Turkish and Kyrgyz. In terms of glossary, the interlinear translation of the Qur’an (Rylands version) contains many common words that can be frequently noticed in Uyghur texts as well as in “Kutadgu Bilig” and “Divanu Lügati’t-Türk.” Many of these words, correspondingly, can also be shared with other Turkic dialects (such as Kypchak, Oguz). This list of glossary comparison also includes Turkish, respectively. Thus, it will be determined whether the phrases and words that have survived up today have undergone some changes due to the translation of Qur’an that was written in the 14th or 15th century, according to one point of view, or due to another translation that had been written in an even earlier period, according to another point of view, or remained the same. Later, structures and meanings of the glossary will be discussed in brief, and the correspondence of Turkish religious meanings and concepts to the words, concepts, and phrases (by creating a conceptual field) will be analyzed. Statistics will also be included at the end of the study. Findings about the translation methods through using the corpus will also be included in our study.

Anahtar Kelimeler

Qur’an, Translation, Kyrgyz translation of Qur’an, Interlinear Qur’an, Interlinear translation

Kaynakça

• Ata, A. (2009). Türk dillerinde +IA çokluk eki. International Journal of Central Asian Studies Volume 13. 89-99. Kore: The International Association of Central Asian Studies Korea University of International Studies. Central Asian Studies http://www.iacd.or.kr › pdf › journal › Binder7
• Ata, A. (2004)Karahanlı Türkçesinde ilk Kur’ân tercümesi (Rylands Nüshası, Giriş-Metin-Notlar, Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (2007). Türk dilinde esma-yı hüsna, IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I, (ss. 131-153). Ankara, 24-29 Eylül.
• Aydar, H. (1999). Türklerde Kur’ân çalışmaları. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, İssue 1. 159-235. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuilah/issue/965/10889.
• Borovkov, A. K. (2002). Orta Asya’da bulunmuş Kur’ân tefsirinin söz varlığı (XII.-XIII. Yüzyıllar). Çev. Halil İbrahim Usta – Ebülfez Amanoğlu. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Coşgun, G. (2017). İran Meşhed kütüphanesindeki Türkçe satırarası Kur’ân tercümeleri ve 2229 numaralı tercüme. Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi, TÜLED. 15-34. https://dergipark.org.tr/tr/search? q=Türk+Lehçeleri+ve+Edebiyatları+TÜLED&section=articles
• Eckmann, J. (1973). Kur’ân’ın doğu Türkçesine tercümeleri. Çev. Ekrem Ural, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXI. 15-24. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iutded/issue/17060/178178.
• Eckmann, J. (1976). Middle Turkic glosses of the Rylands interlinear Koran translation, Budapest.
• Güner, G. (2008). Karahanlı Türkçesinde fiil (Doktora Tezi). Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Güneş, T. (2015). Rylands nüshası Kur’ân tercümesine göre Türkçe’nin unutulan soyut kelimeleri. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 7. 61-68. http://dedekorkutdergisi.com/DergiTamDetay.aspx?ID=82&Detay=Ozet
• Iyık Kuran cana Kırgızça Maanisi. (2017). 2- Basılışı. Kotormonu dayardagandar: Abdışükür İsmailov, Düyşön Abdıldayev, Sadibakas Doolov, Sadık Gabay. Bişkek: Turkiya diyanet fondu cana Kırgızstan musulmandarının din başkarması.
• İnan, A. (1952). Eski Türkçe üç Kur’ân tercümesi, Türk Dili, I/6. 12-15.
• Karahan, A. (2017). Karahanlı dönemi Türkçe Kur’ân çevirilerinde Allah’ın ad ve sıfatları hakkında. Türklük Bilimi Araştırmaları, 41. 127-156. https://tubar.com.tr/arsiv/
• Kök, A. - Ünlü S. (2016). Türkçe ilk Kur’ân çevirilerinin tanıklığında toponomi. TÜRÜK Uluslararası Dil Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 7. 42-103. http://www.turukdergisi.com/OncekiSayilarDetay.aspx?Sayi=7
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi satır arası Kur’ân tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2), Giriş-İnceleme-Metin-Dizin (Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Kök, A. (2007). Hakaniye Türkçesi Kur’ân çevirileri üzerine bir karşılaştırma denemesi. Türk Dünyası Araştırmaları, 171. 107-120.
• Mahmudov, K. (2000).Turkiy tefsir (XII-XIII asr). Taşkent: Taşkent Devlet Şarksinaslik İnstituti.
• Sağol, G. (1993). Harezm Türkçesi satır arası Kur’ân tercümesi. Giriş-metin-sözlük, I-II (Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Sağol, G. (1997). Kur’ân’ın Türkçe tercüme ve tefsirleri üzerinde yapılan çalışmalar, Türklük Araştırmaları Dergisi, 8. 379-396.
• Sökmen, İ. (2016). Satıraltı Türkçe Kuran tercümelerinin karşılaştırmalı söz varlığı (Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Şimşek, Y. (2016). Karahanlı Türkçesi dönemi Kur’ân tercümelerinden Rylands nüshasında Farsça tercüme etkisi üzerine mülahazalar. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED], 55. 11-27. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ataunitaed/issue/45099/563625
• Taş, İ. (2017). Kur’ân’ın Türkçeye yapılan ilk tercümeleri ve bu tercümelerde kullanılan yöntemler, Türklük Biliminin Ulu Çınarı Zeynep Korkmaz Armağanı, (Ed. Leylâ Karahan), Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Topal, E. (2012). Karahanlı Türkçesi Kur’ân tercümesiyle yeni Uygur Türkçesi Kur’ân tercümesinde dini söz varlığı – karşılaştırmalı inceleme (Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Usta, H. İ. (1989). XIII. yüzyıl doğu Türkçesiyle yazılmış anonim Kur’ân tefsirinin söz ve şekil varlığı (Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’ân tercümesi (TİEM 73 235v/3-450r/7). Giriş-metin-inceleme-analitik dizin (Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Ünlü, S. (2012a). Doğu ve batı Türkçesi Kur’ân tercümeleri sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Üşenmez, E. (2006). Türkçe ilk Kur’ân tercümesi ve tercümedeki İslâmî terimlerin Türkçe karşılıkları üzerine Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 1, 89-99. https://dergipark.org.tr/tr/pub/gopsbad/issue/48540
• Üşenmez, E. (2008). Doğu Türkçesi ile yapılmış bir Kur’ân tercümesinde terim karşılama yolları, VI. Uluslararası Türk Dili Kurultayı. (ss. 4477-4490), Ankara, 20-25 Ekim.
• Üşenmez, E. (2010). Eski Kur’ân tercümelerinden Özbekistan nüshası üzerinde dil incelemesi. Giriş-inceleme-metin-sözlük-ekler dizini (Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Yakup, A. (2011). Kutadgu Bilig’den satırarası Kuran çevirisine: Karahanlı Türkçesinin sözvarlığının art zamanlı yansımaları üzerine notlar, Doğumunun 990. Yılında Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig Bildirileri. (ss. 607-614). Ankara, 26-27 Ekim 2009.
• Zülfikar, H. (1974). Çağatayca bir Kur'an tefsiri, Türkoloji Dergisi, 6/1. https://dergipark.org.tr/tr/pub/turkoloji/issue/43363/527821