Ankara’da Bir Haremeyn Toprağı: Balıkhisarı Haremeyn Vakfı

Yıl 2023, Cilt: 12 Sayı: 4, 1495 - 1510, 11.10.2023

Murat Çelik , Mehmet Tuğrul

https://doi.org/10.33206/mjss.1342177

Öz

Mekke ve Medine Müslümanlar için kutsal şehirlerdir. Çünkü Mekke’de Kâbe ve Medine’de Hz. Peygamber’in kabr-i şerifi bulunmakta ve bu şehirlerde İslam Peygamberi ve onun ashabının hatıraları yaşamaktadır. Bu nedenle İslam devletleri bu iki şehrin idâme, iâşe ve imârı için gelirlerinden önemli bir kısmı buralara tahsis etmiştir. Öyle ki bu bir gelenek haline gelmiş ve zamanla bu amaçla vakıflar kurulmuştur. Osmanlı’da bu vakıflara Haremeyn Vakıfları denmiştir. Başta Osmanlı hanedan üyeleri ve devlet ricâli olmak üzere Osmanlı tebaası tarafından da Haremeyn için vakıflar kurulmuştur. Bu vakıflardan elde edilen gelirler ise Surre Alayları denilen kervanlarla Mekke ve Medine şehirlerine takdim edilmiştir. Osmanlı ülkesinin muhtelif şehirlerinin gelirlerinin Haremeyn Vakıflarına dahil edildiği bilinmektedir. Bunlardan biri de günümüzde Ankara’nın Akyurt ilçesine bağlı Balıkhisarı’nın gelirleridir. İlk olarak II. Murad Ankara’nın Çubukabad Kazâsı’na bağlı Balıkhisarı Karyesi’nde yaptırmış olduğu köprünün ve buraya bağlı köylerin gelirlerini Haremeyn’e vakfetmiştir. Bu çalışmada bugün de halen Balıkhisarı olarak anılan bölgenin Osmanlı döneminde Haremeyn vakıflarına olan katkıları muhtelif arşiv belgelerinin incelenmesi neticesinde analize tabi tutulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Haremeyn Vakıfları, Ankara, Çubuk, Balıkhisarı

A Haremeyn Land in Ankara: The Haremeyn Waqf of Balıkhisarı

Öz

Mecca and Medina are two holy cities for the Muslims. Because the Kaaba is in Mecca and the Prophet’s tomb is in Medina. Today, the memories of the Prophet and his companions are still preserved in these cities. For this reason, throughout history, The Muslims have allocated a significant portion of their income for the maintenance, sustenance and construction of these two cities. In time, the aid sent to Mecca and Medina became an institutional tradition and many waqfs were established for this purpose. These kinds of waqfs were established for Mecca and Medina in the Ottoman State and were briefly called the Haremeyn Waqfs. The waqfs for Haremeyn were especially established by members of the Ottoman dynasty and state officials, and also by the Ottoman subjects. There venues obtained from the Ottoman Haremeyn waqfs were sent to the cities of Mecca and Medina in caravans called the Surre Alayları. It is known that some revenues in various cities of the Ottomans were allocated for the Haremeyn. One of the Haremeyn waqfs is Balıkhisarı in the Akyurt district of Ankara today, and the agricultural revenues of Balıkhisarı were endowed for Mecca and Medina. The bridge built by Murad II in Balıkhisarı village in Ankara and the revenues of the villages administratively connected to Balıkhisarı were endowed for the Haremeyn. In this study, the contributions of the region, which is still known as Balıkhisarı today, to the Haremeyn waqfs during the Ottoman period are analysed within the framework of the examination of various archival documents.

Anahtar Kelimeler

Haremeyn Waqfs, Ankara, Çubuk, Balıkhisarı

Kaynakça

• BEO. EV. HMK.SR.d 3895
• BEO. EV.HMK.SR.d. 3518
• BOA. A.{DVNSMHM.d. 41/1040
• BOA. A.{DVNSMHM.d. 41/335
• BOA. A.{DVNSMHM.d. 91/425
• BOA. AE.SABH.I. 219/14492
• BOA. AE.SAMD.III. 14/1259
• BOA. AE.SAMD.III. 164/16043
• BOA. AE.SAMD.III. 197/19062
• BOA. C.EV. 370/18793
• BOA. C.EV. 453/22941
• BOA. EV.HMH.d 8169
• BOA. EV.HMK.SR.d. 8
• BOA. EV.HMK.SR.d. 86
• BOA. İ.DH.49/2411
• TS. MA.d. 1644
• TS. MA.d. 1729
• TS. MA.d. 3762
• TS. MA.d. 3821
• TS. MA.d. 4194
• TS. MA.d. 6018
• TS. MA.d. 7612
• TS. MA.e. 1144/31
• TS. MA.e. 1177/87
• TS. MA.e. 1280/19
• TS. MA.e. 1293/57
• TS. MA.e. 892/26
• TS.MA.e. 957/67
• Akyurt Belediyesi Stratejik Plan 2020-2024. (2020). https://www.akyurt.bel.tr/uploads/pages/stratejik- plan/stratejik-plan-2020-2024.pdf
• Açıkel, A. ve Susam, T. (2003). Artukabad kazasının yerleşim ve nüfus yapısı (1455-1600). Tarih İncelemeleri Dergisi 18(2): 1-23.
• Âşık Paşazade. (2003). Osmanoğulları’nın tarihi (K. Yavuz ve M. A. Y. Saraç, Çev.). Koç Kültür Sanat Tanıtım.
• Atalar, M. (1988). Türkler’in Kabe’ye yaptıkları hizmetler. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi (XXX): 287-292.
• Atalar, M. (1991). Osmanlı Devletinde Surre-i Hümâyûn ve Surre Alayları. Diyanet İşleri Başkanlığı.
• Aydın, S. (2005). Küçük Asya’nın bin yüzü: Ankara. Dost Kitapevi.
• Ayva, M. (2006). Hulefâ-yı ‘izâm-ı Osmâniyyehazarâtının Haremeyn-i Şerifeyn’dekiâsâr-ı mebrûre ve meşkûre-i hümâyûnları Mehmed Emîn el Mekkî (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Sakarya Üniversitesi.
• Balıkesir İl Yıllığı: 1967. (1969). Çelikcilt Matbaası.
• Barkan, Ö. L. (1943). 15. ve 16. asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda zırai ekonominin hukuki ve mali esasları, kanunlar 1. Burhanettin Matbaası.
• Bekar, B. (2020). Kâbe-nâme’nin Berlin Kütüphanesi nüshası, bazı imla özellikleri ve /n/ ~ /ŋ/ sorunu. Dil ve Edebiyat Araştırmaları (21): 101-130.
• Bertram, J.-K. (2008). Ahlatlıbel, Etiyokuşu, Koçumbeli–zurneubewertung der Ankara-gruppe. Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi (11): 73-84.
• Bulut, M., Çınar, H., Ademi, R., Demir, A., Kudat, A., Doğan, M., ... & Tuğrul, M. (2019). Osmanlı dönemi Rumeli para vakıfları. İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, Mukaddime (Arapça).
• Bulut, M. ve Korkut, C. (2019). A look at the cash waqfs as an indicator of Ottoman financial mentality. Vakıflar Dergisi, 116-132.
• Busbecq. (1939). Türk mektupları (Hüseyin Cahit Yalçın, Çev.). Remzi Kitabevi.
• Buzpınar, S. T. (2009). Surre. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı.
• Çınar, H. ve Gümüşçü, O. (2002). Osmanlıdan Cumhuriyete Çubuk kazası. Bilge Yayınevi.
• Çınar, H. ve Kıvrım, İ. (2016). 1842 tarihli Çubuk kazası nüfus defteri. Çubuk Belediyesi.
• Danışman, Z. (1966). Osmanlı İmparatorluğu Tarihi: 3. Zuhuri Danışman Yayınevi.
• Danışman, Z. (1971). Osmanlı Padişahları: 1. Zuhuri Danışman Yayınevi.
• Değirmenci, E. N. (2020). H. 1070/M.1660 tarihli Surre-i Hümâyun defterlerinin analizi (Yayınlanmamış yüksek lisans tez). Gazi Üniversitesi.
• Dernschwam, H. (1992). İstanbul ve Anadolu’ya Seyahat Günlüğü. (Yaşar Önen, Çev.). Kültür Bakanlığı.
• Durak, A. (2018). Hicri 1102 816919 tarihli Surre-i Hümayun defterlerinin analizi (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Gazi Üniversitesi.
• Dündar, A. (2015). Osmanlıların Mekke’deki imar, inşâ ve tamir faaliyetlerine genel bir bakış. Şeref Göküş (Ed.), İslâm ve sanat: Tartışmalı ilmî toplantı 07-09 Kasım 2014, Akdeniz Üniversitesi Hukuk Fakültesi Konferans Salonu, Kampüs-Antalya (s. 377-413). Ensar Neşriyat.
• Eraslan, S. (1999). Osmanlıların Haremeyn-i Şerifeyn hizmetleri. Diyanet İlmi Dergi 35(1): 207-230.
• Erzen, A. (1946). İlkçağda Ankara. Türk Tarih Kurumu.
• Evliya Çelebi. (1985). Evliya Çelebi seyahatnamesi: 2 (Mümin Çevik, Sad.). Üçdal Neşriyat, 1985.
• Fişne, R. (2012). XVIII. yüzyıl başlarında Kudüs surresi (transkripsiyon ve değerlendirme). (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Afyon Kocatepe Üniversitesi.
• French, D. (1976). Roma devri mil taşları ve yolları üzerinde 1974 yılında yapılan araştırmalar. Türk Arkeoloji Dergisi (XXIII-1): 51-54.
• French, D. H. (2012). Roman roads and milestones of AsiaMinor: 3, Milestones, fasc. 3.2 Galatia. British Institute at Ankara.
• French, D. H. (2015). Roman roads and milestones of AsiaMinor: 3, Milestones. British Institute at Ankara.
• Gül, M. (2006). İlhanlı-Memlûk rekabetinden Osmanlı-Memlûk rekabetine: Hicaz Suyollarının tamiri meselesinin tarihî arka planı. Belleten LXX(259): 845-866].
• Güler, M. (2002). Osmanlı Devleti’nde Harameyn Vakıfları (XVI-XVII. yüzyıllar). Tarih ve Tabiat Vakfı.
• Hammer, J. von (1992). Büyük Osmanlı Tarihi: 2. Üçdal Neşriyat.
• Hoca Sadeddin Efendi (1979). Tâcü’t-tevârih (İ. Parmaksızoğlu, Haz.). Kültür Bakanlığı.
• Kakuk, Z. (1978). Türkischesaus Hans Dernschwam stagebuch II. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae (XXXII): 321-352.
• Kansu, S. A. (1940). Eti yokuşu hafriyatı raporu. Türk Tarih Kurumu.
• Kars, R. (2020). Haremeynü’ş-Şerifeyn ve bağlı birimlerine ait gelir ve masrafları ihtiva eden 1175 nolu vakıf muhasebe defteri (1 Recep 1016-1 Şaban 1016/22 Ekim 1607-21 Kasım 1607). Kriter Yayınevi.
• Köken, T. (2014). Balıkhisar Kalıntıları. Arkeo Denemeler. http://arkeodenemeler.blogspot.com/2014/04/balkhisar-kalntlar-ankara-galatia.html].
• Kuban, D. (2007). Osmanlı Mimarisi. YEM Yayınları.
• Kudat, A. (2017). Para Vakıflarının Para İşletme Yöntemleri Üzerinde Bir Değerlendirme, Adam Akademi Sosyal Bilimler Dergisi, 7/2, 257-271.
• Kurşun, K. C. (2019). Selimnâmeler ve Süleymannâmelerde Kudüs (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi.
• Macpherson, I. W. (1954). Roman roads and milestones of Galatia. Anatolian Studies (4): 111-120.
• Mehmed Neşri (1987). Kitab-ı Cihannüma: Neşri Tarihi (F. R. Unat ve M. A. Köymen, Haz.). Türk Tarih Kurumu.
• Metin, İ. (2015). Sosyal hizmet bağlamında Mekke’de Osmanlı izleri. Turkish Studies (10/1): 455-476.
• Oğuz, B. (1976). Türkiye halkının kültür kökenleri 2: Tarım, hayvancılık, meteoroloji. Doğu-Batı Yayınları.
• Orthmann, W. (1963). Diekeramik der prihen bronze zeit ausinner anatolien. Verlag Gebr. Mann.
• Öz, M. (2021). “Agricultural production in central Anatolia in the classical Ottoman period: An investigation into the sancaks of Aksaray, Ankara, Bozok and Çankırı.” Making a living in Ottoman Anatolia, ed. Ebru Boyar, Kate Fleet. Brill.
• Shrek, R. K. (1979). A chronology of the governors of Galatia: A. D. 112-285. The American Journal of Philology 100(1): 166-175.
• Soydan, A. (2019). Tarımsal SİT olarak belirlenen Çubuk Ovası’nın arazi kullanımı deseninin irdelenmesi [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Ankara Üniversitesi.
• Şimşirgil, A. (2016). Hicâz edebi: Hâdimü’l-Haremeyni’ş-Şerifeyn. Keşkül (39): 4-19.
• Tokat 1973 İl Yıllığı. (1973). Doğuş Matbaacılık.
• Uslu, Ö. (2019). 1144 numaralı Kudüs-i Şerif Surre Defteri M. 1620-21/H. 1030) (transkripsiyon-değerlendirme) (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Kırklareli Üniversitesi.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1984). Mekke-i Mükerremeemîrleri. Türk Tarih Kurumu.
• Yardımcı, M. E. (2022). Tax farming revenues and accounting in Ottoman finance: The case of Kocaeli (1846– 1847). Sage Open, 12(2), 1-15.
• Yılmaz, L. (2005a). Kastamonu-Tosya arasında Beylikler Döneminden bir han: Sarının Hanı ve Batı Karadeniz ticaret yolu üzerine bazı tespitler. XIV. Türk Tarih Kongresi, Ankara: 9-13 Eylül 2002 Kongreye Sunulan Bildiriler: 1. Cilt (s. 475-486). Türk Tarih Kurumu.
• Yılmaz, L. (2005b). Kuzeybatı Anadolu’daki hanlar üzerine bazı notlar. Türk Arkeoloji ve Etnoğarfya Dergisi, (5), 7-16.