Türk Destanlarının Dînî Meşrûiyeti Sorunu: Kur’ân Kıssaları Merkezli Bir Analiz

Yıl 2025, Cilt: 14 Sayı: 2, 470 - 494, 15.04.2025

Ali Rıza Gül

https://doi.org/10.33206/mjss.1485585

Öz

Destanlar millî kimliğin kurucu unsurlarının en önde gelenlerinden olduğu gibi, onu koruyan, nesilden nesile aktaran ve gerektiğinde dönüştüren unsurların da önemlilerindendir. Türk destanları dünyanın en eski ve en uzun destanlarıdır; en çok destana da Türkler sahiptir. Bu makalenin amacı Türk Edebiyatı eserlerinde yer alan bu destanların İslam dini zaviyesinden meşrû görülüp görülemeyecek yönlerini Kur’ân’a ve Tefsir ilminin kaynaklarına dayanarak ortaya koymak, böylece bu millî öykülerle dînî hassasiyetler arasında çoğunlukla gereksiz yere oluşan gerilimi azaltmaktır. Çünkü modern zamanlarda Türk destanlarına bazı çevrelerce gerçeküstü anlatımlarla ve özellikle kurt motifiyle ilgili olarak şiddetli eleştiriler yöneltildiği müşahede edilmektedir. Oysa destanlarda gerçeküstü unsurların bulunması gayet normal karşılanmalıdır; zira bu bir öykünün destan kabul edilebilmesinin en başta gelen şartlarındandır. Bu yüzden destan çözümlemelerinde zâhirden ve lafızlardan çok tiplerin ve motiflerin taşıdığı sembolik anlamlara odaklanmak gerekmektedir. İslam öncesine tarihlenen Türk destanlarının bir kısmında geçen kurt motifinin kadını sembolize etmesi, kadının eski zamanlardan beri Türkler içerisindeki önemli mevkiini ve gücünü göstermesi, onun Türkleri yok olmaktan kurtaran ve neslinin devamını sağlayan rolünü simgelemesi bunun bir örneğini oluşturmaktadır. Gerçeküstü unsurlara gelince Kur’ân kıssaları gibi çözümlendiğinde bunlarla ilgili meşrûiyet sorunu ekseriyetle ortadan kalkmaktadır. Bu yollara başvurulduktan sonra hâlâ tevhîd ilkesi ile bağdaşmayan veya helâl-haram sınırının dışına çıkan unsurları ise İslam dini ile uzlaştırmak mümkün görünmemektedir.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân Kıssaları, millî kimlik, Türk destanları, gerçeküstü anlatım, tipler ve motifler, meşrûiyet

Etik Beyan

“Türk Destanlarının Dînî Meşrûiyeti Sorunu: Kur’ân Kıssaları Merkezli Bir Analiz” başlıklı çalışmanın yazım sürecinde bilimsel kurallara, etik ve alıntı kurallarına uyulmuş; toplanan veriler üzerinde herhangi bir tahrifat yapılmamış ve bu çalışma herhangi başka bir akademik yayın ortamına değerlendirme için gönderilmemiştir.

Teşekkür

Yönlendirmeleriyle şahsımı Türk destanlarının dînî bakımdan meşrûiyeti meselesini araştırmaya sevk eden değerli bilim insanı Prof. Dr. Recai Doğan Bey’e teşekkür ederim.

The Problem of Religious Legitimacy of Turkish Epics: An Analysis Centered on Quran Stories

Öz

Epics are among the most prominent constituent elements of national identity, as well as important elements that protect it, transmit it from generation to generation, and transform it when necessary. Turkish epics are the oldest and longest epics in the world and Turks have the most epics. The purpose of this article is to reveal the aspects of these epics found in the Turkish Literary works in order to determine whether they can be considered legitimate from the perspective of Islamic religion, based on the Quran and the sources of Tafsir science and thus is to reduce the tension that often occurs unnecessarily between these national stories and religious sensitivities. This is because in modern times, it has been observed that Turkish epics have been severely criticized by some circles regarding their surreal narratives and especially the wolf motif. However, the presence of surreal elements in epics should be considered quite normal, as this is one of the foremost conditions for a story to be considered an epic. Therefore, in epic analysis, it is necessary to focus on the symbolic meanings of the types and motifs rather than the appearance and expressions of the narration. An example of this is that the wolf motif, which is mentioned in some of the Turkish epics dating back to the pre-Islamic period, symbolizes women, shows the important position and power of women among the Turks since ancient times, and symbolizes their role in saving the Turks from extinction and ensuring the continuation of its generation. When the surreal narrative is analyzed in a similar way to the Quranic stories, the problem of legitimacy is largely eliminated. After resorting to these methods, the elements that still do not conform to the principle of tawhid or exceed the boundaries of halal and haram do not appear reconcilable with the religion of Islam.

Anahtar Kelimeler

Quran stories, national identity, Turkish epics, surreal narrative, types and motifs, legitimacy

Kaynakça

• Alfa ve beta kurtların omega kurda saldırısı. (2018, Nisan 25). Posta. https://www.posta.com.tr/dunya/alfa-ve-beta-kurtlarin-omega- kurda-saldirisi-350691
• Armutak, A. (2002). Doğu ve Batı Mitolojilerinde Hayvan Motifi I. Memeli Hayvanlar. İstanbul Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 28(2), Article 2. https://doi.org/10.16988/iuvfd.05643
• Aybakan, B. ve Dönmez, İ. K. (2004). Meşrû. İçinde TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 29, ss. 378-383). Türkiye Diyanet Vakfı - İSAM. https://islamansiklopedisi.org.tr/mesru
• Aytaş, G. (2006). Edebî Türlerden Yararlanma. Milli Eğitim Dergisi, 34(169), Article 169.
• Banarlı, N. S. (1983). Resimli Türk Edebiyâtı Târihi. Milli Eğitim Bakanlığı.
• Bolay, S. H. (1988). Âdem. İçinde TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 1, ss. 358- 363). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Boratav, P. N. (2012). Türk Mitolojisi (R. Özbay, Çev.). BilgeSu Yayıncılık.
• Çoruhlu, Y. (2002). Türk Mitolojisinin Anahatları. Kabalcı Yayınevi.
• Doğan, Ö. (2023). Dede Korkut Hikâyeleri ve Oğuz Kağan Destanlarında Geçen Tabiatüstü Unsurların Mukayeseli İncelenmesi. Bayterek Uluslararası Akademik Araştırmalar Dergisi, 6(1), Article 1. https://doi.org/10.48174/buaad.1178309
• Durmuş, İ. (2017). Türk Adının Ortaya Çıkışı, Anlamı ve Yayılışı. Gazi Akademik Bakış, 10(20), Article 20. https://doi.org/10.19060/gav.321022
• Efe, A. ve Gözlü, A. (2023). Historia Kavramı ve Antikitede Efsaneye Dayalı Tarih Anlayışı. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 12, Article 12. https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1318505
• Eliade, M. (2005). Dinler Tarihi (İnançlar ve İbadetlerin Morfolojisi) (M. Ünal, Çev.). Serhat Kitabevi.
• Emeksiz, A. (2015). Türk Destanlarının Karakteristik Özellikleri. 263-286.
• Ercilasun, A. B., Aliyev, A. M., Şayhulov, A., Kajıbek, E. Z., Konkobay Uulu, K., Göklenov, C., Mahpir, V. U., & Çeçenov, A. (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Klavuz Kitap). Kültür Bakanlığı.
• Ergin, M. (1969). Dede Korkut Kitabı. Milli Eğitim Bakanlığı.
• Ergin, M. (2011). Orhun Abideleri (45. bs). Boğaziçi Yayınları.
• Fidan, A. (2019). İslamiyet öncesi Türk destanları ve kutsal unsurları [Master Thesis, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü]. https://gcris.pau.edu.tr/handle/11499/25987
• Gömeç, S. (2003). Eski Türk İnancı Üzerine Bir Özet. Tarih Araştırmaları Dergisi, 22(33), Article 33. https://doi.org/10.1501/Tarar_0000000139
• Gönenç, L. (2001). Meşruiyet Kavramı ve Anayasaların Meşruiyeti Problemi. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 50(1), Article 1. https://doi.org/10.1501/Hukfak_0000000606
• Gül, A. R. (2023). Aile İçinde Dışlanmaktan Devletin Tepe Noktasına: Hz. Yusuf’un Yükseliş Serüveni. İçinde Biz ve Öteki Multidisipliner Bir Çalışma (ss. 291-310). Kitap Dünyası Yayınları.
• Güloğlu, M. F. (2019). Toplumsal Gerçekliği İnşa Eden İllüzyon: Meşruiyet. Akdeniz İnsani Bilimler Dergisi, 9(2), 319-333.
• Haliloğlu, E. (2021). Tarih Araştırmalarında Destanların Kaynaklık Değeri. Kastamonu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5(1), Article 1.
• Harmancı, M. (2022). Heterodoks Dervişlerde Hayvan Sembolizmi. Uluslararasi Kibris Universitesi Fen-Edebiyat Fakultesi, 110. https://doi.org/10.22559/folklor.2127
• İnan, A. (1976). Eski Türk Dini Tarihi. Kültür Bakanlığı.
• İnan, A. (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar (3. bs). Türk Tarih Kurumu.
• İsfahânî, R. (1992). Müfredatü elfâzi’l-Kur’ân. Dâru’l-kalem.
• Kafesoğlu, İ. (1980). Eski Türk Dini (2. bs). Kültür Bakanlığı.
• Kardaş, C. (2017). Kesikbaş Efsanesinin Değişimi Üzerine Bir Değerlendirme Cizre Örneği. Idil Journal of Art and Language, 6(39). https://doi.org/10.7816/idil-06-39-09
• Kaşgarlı Mahmûd. (1985). Dîvânü lügati’t-Türk (B. Atalay, Çev.). Türk Tarih Kurumu.
• Kaya, D. (2019). Türklerin Yaratılış Destanı ile İslamî Kaynaklardaki Müşterekliklere Sentezi Bir Yaklaşım. 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Gelenek Görenek ve İnançlar, 4, 207-214.
• Kaya, M. (2004). Türk Romanında Destan Etkisi. T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Kılavuz, A. S. (1995). Elfâz-I Küfür. İçinde TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 11, ss. 26-27). Türkiye Diyanet Vakfı. https://islamansiklopedisi.org.tr/elfaz-i- kufur
• Kolot, B. (2021). Türk Boylarının Destanlarında Kurt [doctoralThesis, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü]. https://acikerisim.erbakan.edu.tr/xmlui/handle/20.500.12452/7784
• Köprülü, F. (1986). Edebiyat Araştırmaları (2. bs). Türk Tarih Kurumu.
• Kurt. (2023). İçinde Vikipedi. https://tr.wikipedia.org/w/index.php? title=Kurt&oldid=30427694
• Kütükçü, A. E. (2020, Haziran 15). Bozkurt: Üstün Yırtıcı. https://www.atlasdergisi.com/kesfet/bozkurt-ustun-yirtici.html
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed es-Semerkandî. (2004). Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm (Te’vîlâtü Ehli’s-sünne). Müessesetü’r- risâle nâşirûn.
• Mâverdî, Ebu'l-Hasan Ali b. Muhammed. (1976). El-Ahkâmu’s-Sultâniyye İslâm’da Hilâfet ve Devlet Hukuku (A. Şafak, Çev.). Bedir Yayınevi.
• Mâverdî, Ebu'l-Hasan Ali b. Muhammed. (1992). En-Nüketü ve’l-‘uyûn (1- 6). Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, Dâru’l-kütübi’s-sekâfe.
• Mazis, G. (2008). The World of Wolves: Lessons about the Sacredness of the Surround, Belonging, the Silent Dialogue of Interdependence and Death, and Speciocide. Environmental Philosophy, 5(2), 69-91. https://doi.org/10.5840/envirophil20085210
• Meydan, A., Güngör, Ş. ve Buldur, A. D. (2016). Dede Korkut Destanlarının Kültür Coğrafyası. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 15(3), Article 3.
• Naskali, E. G. (1995). Destanın Tarifi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 40(1992), Article 1992.
• Ögel, B. (2010). Türk mitolojisi: Kaynaklan ve açıklamaları ile destanlar (5. bs). Türk Tarih Kurumu.
• Özarslan, M. (1998). Oğuz Kağan Destanı’nda Tarihî, Dinî, Beşerî ve Tabiatüstü Unsurlar. Folkloristik: Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı.
• Özdemir, H. (2003). Dede Korkut’un Kişiliği İle İlgili Efsaneler. Türkoloji Dergisi, 16(2), Article 2. https://doi.org/10.1501/Trkol_0000000033
• Pamir, A. (2009). Orta-Asya Türk Hukukunda “Töre” Kavramı. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 58(2), Article 2. https://doi.org/10.1501/Hukfak_0000001574
• Pısdıl, E. (2022). Kültürel İktidar Tartışmalarında Dini Meşruiyet. Din Sosyolojisi Araştırmaları, 2(3), Article 3.
• Râzî, Fahreddîn. (1981). Mefâtîhu’l-gayb (Tefsîru’r-Râzî). Dâru’l-fikr.
• Rosenberg, D. (2003). Dünya Mitolojisi Büyük Destan ve Söylenceler Antolojisi (K. Akten, E. Cengiz, A. U. Cüce, K. Emiroğlu, T. Kenanoğlu, T. Kocayiğit, E. Kuzhan ve B. Odabaşı, Çev.; 3. bs). İmge Kitabevi.
• Sepetçioğlu, M. N. (1998). Karşılaştırmalı Türk Destanları (6. bs). İrfan Yayımcılık.
• Sepetçioğlu, M. N. (2010). Yaratılış ve Türeyiş Destanı (8. bs). İrfan Yayımcılık.
• Şimşek, A. (2007). Mustafa Necati Sepetçioğlu’nun Karşılaştırmalı Türk Destanları Adlı Eserinin Tarih Eğitimi Açısından Değeri. Erdem, 17(49), Article 49.
• Yardımcı, M. (2015). Türk Destanlarında Tipler ve Motifler. https://www.elibrary.az/docs/jurnal/jrn2015_482.pdf
• Yazır, M. H. (1979). Hak Dini Kur’an Dili (3. bs). Eser Neşriyat.
• Yetkin, G. B. (2022). Rus Araştırmalarında ve Çalışmalarında Oğuzların Kahramansı Efsanesi Dedem Korkut Destanı. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 48, Article 48. https://doi.org/10.52642/susbed.1106030
• Yıldız, N. (1995). Manas Destanı (W. Radloff) ve Kırgız kültürü ile ilgili tespit ve tahliller. Türk Dil Kurumu.
• Yıldız, N. (2009). Türk Destancılık Geleneği. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 6(1), 7-15.
• Yılmaz, K. (2019, Mayıs 1). Kurtlar Hakkında Gerçekler. Psikopatoloji Bilimi. https://www.psikopatolojibilimi.com/2019/05/01/kurtlar-hakkinda- gercekler/
• Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Abdullah. (1984). el-Burhân fî ’ulûmi’l- Kur’ân (2. bs). Mektebetü Dâri’t-türâs.
• Zorlu, S. E. (2022). Eski Türklerde ve Osmanlı Devletinde Meşruiyet İnancı Bağlamında Devlet Başkanının Belirlenmesi. Necmettin Erbakan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 5(2), Article 2.