MUHAMMED B. EŞREF ES-SEMERKANDȊ’NİN ASTRONOMİ ANLAYIŞI ve KEVNİ AYETLER BAĞLAMINDA TEFSİR METODU

Yıl 2017, Cilt: 14 Sayı: 40, 423 - 444, 28.12.2017

Yusuf Okşar

Öz

İslam
kelamının ana konusunu teşkil eden ulûhiyyet bağlamında incelenen en önemli
mevzu Allah’ın varlığı ve birliğidir. Bu açıdan kelamcılar Allah-âlem ilişkisi
çerçevesinde Allah’ın yaratma eylemi ile ilgili tavrını ortaya koyarken
öncelikle O’nun tek ve eşsiz olduğunu ispata çalışmışlardır. İsbat-ı vacip ile
ilgili delillerin dayandığı yegâne husus tevhid fikridir. Farklı birçok ispat
yöntemini kullansalar da kelam âlimleri evrendeki düzen ve değişimin Allah’ın
yaratmadaki mükemmelliğini gösteren başat delil olduğunu düşünmüşlerdir.

Semerkandî,
İlmü'l-Ȃfȃk ve'l-Enfüs adlı eserinde marifetullahın bireyin kendinde ve evrende
var olan hikmetli ve mükemmel yaratışı düşünmesiyle gerçekleşebileceğini
gösterme gayretindedir. Müellif genel olarak Allah’ın varlığı ve birliğini
ortaya koymayı amaçladığı bu eserinde gök cisimlerini ve hareketlerini
incelemek suretiyle Allah-âlem ilişkisinin önemli bir boyutuna dikkat
çekmiştir. O, astronomik gözlem ve hesaplamalarla elde ettiği bilgileri
Allah’ın eşsiz iradesinin ve etkin kudretinin sonucu olarak görmüştür. Ayrıca
o, gök cisimlerinde yer alan düzen ve mükemmelliğin bireyi Allah’ın bilinmesine
götüren en güzel yollardan biri olarak değerlendirmiştir.

Semerkandî,
Allah’ın evreni yoktan yarattığını ve her an da yaratma eylemi içerisinde
olduğunu göstermek amacıyla Kur’an’da yer alan konuya uygun ayetleri sistematik
bir tarzda kullanmıştır. Bu minvalde evrendeki düzen ve değişim ile Kur’an’ın
ayetlerini konuyu izah etme bağlamında kullanan müellifin tefsir yöntemi ile
ilgili bazı malumatlara ulaşmaya çalıştık. Tamamlanmamış bir tefsir eseri
olduğunu bildiğimiz Semerkandî’nin ayetleri yorumlarken nasıl bir usule sahip
olduğunu anlamak onun ilmi kişiliğini tanımaya katkı sağlayacaktır. Bu amaçla
astronomi tarihi ile ilgili verilerle onun bu sahadaki yetkinliğini, kullandığı
ayetler çerçevesinde de tefsir metodundaki nitelikleri anlamaya gayret
göstereceğiz.

Anahtar Kelimeler

Astronomi, Marifetullah, İsbat-ı Vacip, Tefsir, Ayet

Kaynakça

• Ak, M. (1999). İklim. c. XX. İstanbul: DİA, 28-30. Aristoteles (2011). Metafizik. (çev.: Ahmet Arslan). Ankara: Sosyal Yayınları. (2013) Gökyüzü Üzerine. (çev.: Saffet Babür). c. II. Ankara: BilgeSu Yayıncılık. Atay, H. (2001). Farabî'nin Üç Eseri (Mutluluğu Kazanma-Eflatun Felsefesi-Aristo Felsefesi). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Bayraktar, M. (2012). İslâm'da Bilim ve Teknoloji Tarihi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. Baga, M. S. (2015). el-İşârât'ın “Garip” Bir Şerhinin Müellifi: Şemsüddin Semerkandî ve Beşârâtü’l-işârât Adlı Eseri. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 226-227, 221-246. el-Bercendî, H. (1957). Şerh-u Tezkire fi İlmi'l-Hey'e. Riyad: King Saud University. Berberoğlu, E.O. (2014). Bilimsel Düşünmenin Gelişim Seyrinin Pragmatik Sonuçları. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 137, 135-150. Bilgili, F. M. ve Yavuz, Ö. (2011). Yöntem Bilim Bağlamında Doğa-Kur’an Eşdeğerliliği. Konya: Çizgi Kitabevi. Bulğen, M. (2010). Kelam İlminin Kozmolojik Boyutları ve Günümüz Kozmolojisi. M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 52-53, 49-80. Cihan, A. K. (2000). Bilimler Tasnifi ve İbn Sina. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 438, 435-451. Copernicus, N. (2006). Gök Cisimlerinin Dönüşleri Üzerine. (çev.: Saffet Babür). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Cushing, J. T. (2003). Fizikte Felsefi Kavramlar I. (çev.: B. Özgür Sarıoğlu) İstanbul: Sabancı Üniversitesi Yayınları. Çalışkan, N. (2010). Kur’an’da İnsanın Canlı ( Nebâtât-Hayvânât) Ve Cansız (Cemâdât) Varlıklarla İlişkisi. Yayınlanmamış Yüksek Lisan Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara. (2017). Kur’an’da İnsanın Varlıklarla İlişkisi, The Journal of Academic Social Science Studies, 249, 247-265. Çelebi. K. (2014). Keşfü'z-Zünûn. (çev.: Rüştü Balcı). c. II, Ankara: Türk Tarih Kurumu. Demir, H. (2011). Mit, Kozmos ve Akıl. Ankara: Sarkaç Yayınları. el-Endelüsî, S. (2014). Tabakâtü'l-Ümem (Milletlerin Bilim Tarihi). (çev.: Ramazan Şeşen). İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları. Euclid (2008). Euclıd's Elements Of Geometry. (Yunanca aslından çev.: Richard Fitzpatrick), 4. http://farside.ph.utexas.edu/Books/Euclid/Elements.pdf (Erişim Tarihi: 19.07.2017) Farabî (1989). İlimlerin Sayımı (İhsâu'l-Ulûm). (çev.: Ahmet Ateş). İstanbul: MEB. Fehd, T. (2000). İlm-i Ahkâm-ı Nücûm. c. XXII. İstanbul: DİA, 124-126. al-Hassani, S. T. S. (2010). 1001 İcat Dünyamızda İslam Mirası. (çev.: Salih Tahir). İstanbul: Foundation for Science. Işık, H. (2012). Gnostisizmin Genel Teolojik Arka Planı Ve Tarihsel Gelişimi”, XVII. Kelam Anabilim Dalları Koordinasyon Toplantısı (25-27 Mayıs 2012) Gnostik Akımlar ve Okültizm Sempozyumu, (ed.: Hulusi A. ve Mustafa B.). Malatya: İnönü Üniversitesi Matbaası, s. 29-30. İbn Sînâ (2013). Mantığa Giriş (Medhal). (çev.: Ömer Türker.). İstanbul: Litera Yayıncılık. İzgi, C. (1995). Fezârî c. XXII. İstanbul: DİA, 540-541 Kırbıyık, H. (2001). Babillilerden Günümüze Kozmoloji. Ankara: İmge Kitabevi. Kuhn, S. T. (2007). Kopernik Devrimi (Batı Düşüncesinin Gelişiminde Gezegen Astronomisi). (çev.: Halil Turan v.dğr.). Ankara: İmge Kitabevi. Mâtûrîdî (2005a). Te’vîlâtü’l-Kur’ân, c. II. Lübnan: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye. (2005b). Te’vîlâtü’l-Kur’ân, c. IV. Lübnan: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye. Nasr, S. H. (2006). İslâm ve Bilim (İslâm Medeniyetinde Pozitif Bilimlerin Tarihi ve Esasları). (çev.: İlhan Kutluer). İstanbul: İnsan Yayınları. Okşar, Y. (2016a), Şemsüddin Muhammed b. Eşref es-Semerkandî’nin İlmü'l-Ȃfȃk ve'l-Enfüs Adlı Eserinin Tahkiki, Tercümesi ve Değerlendirmesi. c. I. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi, Adana. (2016b), Şemsüddin Muhammed b. Eşref es-Semerkandî’nin İlmü'l-Ȃfȃk ve'l-Enfüs Adlı Eserinin Tahkiki, Tercümesi ve Değerlendirmesi. c. III. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi, Adana. el-İsfahanî, R. (2012). Müfredât (Kur’an Kavramları Sözlüğü), (çev. A. Güneş-M. Yolcu). İstanbul: Çıra Yayınları. Râzî, F. (1994a), Tefsir-i Kebir (Mefâtihu'l-Gayb). c. V. Ankara: Akçağ Yayınları. (1994b), Tefsir-i Kebir (Mefâtihu'l-Gayb). c. VII. Ankara: Akçağ Yayınları. (1994c), Tefsir-i Kebir (Mefâtihu'l-Gayb). c. X. Ankara: Akçağ Yayınları. (1994d), Tefsir-i Kebir (Mefâtihu'l-Gayb). c. XVI. Ankara: Akçağ Yayınları. (1994e), Tefsir-i Kebir (Mefâtihu'l-Gayb). c. XVII. Ankara: Akçağ Yayınları. (1994f), Tefsir-i Kebir (Mefâtihu'l-Gayb). c. XVIII. Ankara: Akçağ Yayınları. (1994g), Tefsir-i Kebir (Mefâtihu'l-Gayb). c. XXI. Ankara: Akçağ Yayınları. (1994h), Tefsir-i Kebir (Mefâtihu'l-Gayb). c. XXII. Ankara: Akçağ Yayınları. Semerkandî (1268h). Eşkâlü’t-Te’sîs (Kadızâde Rûmî’nin Şerhi ile), İstanbul: b.y. (2014). İlmü'l-Ȃfȃk Ve'l-Enfüs (Science o the Cosmos and the Soul), (tah.: Gholamreza Dadkhah). USA/California: Mazda Publishers. Sezgin, F. (2008a). İslâm'da Bilim Ve Teknik (Arap-İslam Bilimleri Tarihi Enstitüsü Aletler Koleksiyonu Kataloğu). c. I, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları. (2008b). İslâm'da Bilim Ve Teknik (Arap-İslam Bilimleri Tarihi Enstitüsü Aletler Koleksiyonu Kataloğu). c. II, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları. Sıcak, A. S. (2013). Kur’ân Tefsirinde Öznellik. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul. Şık, İ. (2014). Felsefi Kelam Geleneğinde Varlık Kavramı: Şemsüddin es-Semerkandî Örneği. Uluslararası 13. Yüzyılda Felsefe Sempozyumu Bildirileri. (ed.: Murat D. ve Enes K.). İstanbul: İsam Yayınları, s. 243-259. Topçu, N. (2011). Felsefe, İstanbul: Dergâh Yayınları. Tûsî, N. (ty.). Kitab'u Tahrir-i Öklides (yazma). Feyzullah Ef., no:1359. İstanbul: Millet Genel Kütüphanesi. Unat, Y. (2013). İlkçağlardan Günümüze Astronomi Tarihi, Ankara: Nobel Yayınları. Verde, J. P. (2008). Gökyüzü Düzen ve Karmaşa. (çev.: Orçun Türkay). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Yürük, İ. (2001), Şemsüddin es-Semerkandî ve Belirgin Kelami Görüşleri. ÇÜİFD, 97, 93-105. Zemahşerî (2016a). el-Keşşaf, (çev.: Harun Ünal). İstanbul: Ekin Yayınları.