İstanbul’da Bulaşıcı Hastalık Tarihinden Kesitler: Şahsiyetler, İmgeler ve Mekânlar Üzerinden Bir İnceleme

Yıl 2020, Sayı: 22, 218 - 237, 01.11.2020

Deryanaz Billur

Öz

İnsanlık tarihinin sağlık atlası olabilecek nitelikte hayat karelerine tanıklık etmiş ve etmekte olan bir şehirdir İstanbul. İstanbul’un her bir yanına sirayet eden patojenler, şehrin peşini 20. yüzyılın başlarına değin bırakmamıştır. Bu çalışmayla İstanbul’da vuku bulmuş veba, çiçek, kolera, cüzzam ve verem gibi bulaşıcı hastalıkların neden olduğu salgınlara ve onların tarihteki izleri niteliğindeki imgeler üzerinden bir bakış getirirken, İstanbul’u epidemiyolojik geçiş teorisinin basamaklarına oturtarak salgınların geri çekilmesine eşlik eden kamu sağlığı stratejilerinin, sanayileşme ve yaşam süresine bağlı olarak ortaya çıkan dejeneratif hastalıklar ile modernize insan ürünü salgınların ve yeni salgınlar çağının teorinin aşamaları üzerinden açıklanması hedeflenmiştir. Bu amaçla üç bölüm olarak tasarlanan çalışmanın ilk bölümünde salgınlar ve kıtlıklar çağından etkilenen şahıslar, salgınlarla baş etmek için tesis edilen kurumlar, hastaneler, yazılan bir risale ve bir dua kitabı örnekleri üzerinden bulaşıcı hastalıklar ele alınmaktadır. Çalışmanın
ikinci bölümünde salgınlar döneminin kapanmasında etkin rol oynayan kurumlar ve stratejiler ele alınmaktadır. Üçüncü bölümde ise çağın getirdiği hastalıklara ek olarak çıkabilecek yeni bulaşıcı hastalıkların şehrin geleceğine etkileri irdelenmektedir.

Anahtar Kelimeler

İstanbul, bulaşıcı hastalıklar, salgınlar, epidemiyolojik geçiş teorisi

Kaynakça

• Aksu, M. (2007). Tıp tarihi açısından Türkiye’de verem savaşı. İstanbul: Türkiye Ulusal Verem Savaşı Dernekleri Federasyonu.
• Akyay, N. (1974). Türkiye’de veba salgınları ve veba hakkında eski yayınlar. Mikrobiyoloji Bülteni, 8 (2), 209-219.
• Barış, İ. (2010). Tüberküloz tarihi. Klinik Gelişim Dergisi, 23 (3), 8-13.
• Başer, S. (1992). Başlangıcından bugüne kadar İstanbul'da kurulan lepra hastaneleri. (Yayınlanmamaış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Bayat, A. H. (2016). Tıp tarihi. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Yayıncılık.
• Boyar, E. ve Fleet, K. (2010). A social history of Ottoman Istanbul. New York: Cambridge University Press.
• Bulter, T. (1983). Plague and other Yersinia infections. Current topics in infectious disease. New York: Plenum.
• Dişbudak, D. (1999). Ihlamur Kasrı. https://cdn.islamansiklopedisi.org.tr/dosya /19/C19006298.pdf (ET: 2 Haziran 2020).
• Eyice, S. (1994). Zootikos Cüzzamhanesi. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. c. 7, İstanbul: Tarih Vakfı, 566-567.
• Freely, J. ve Glyn, A. (2000). The companion guide to Istanbul and around the Marmara.Woodbridge: Companion Guides.
• Gallagher, N. E. (2002). Medicine and power in Tunisia, 1780-1900. Cambridge: Cambridge University Press.
• Gülersoy, Ç. (1994). Çamlıca Tepeleri. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. c. 2, İstanbul: Tarih Vakfı, 466.
• Gürkan, K. İ. (1967). Bezm-i Âlem Vâlide Sultan-Vakıf Gureba Hastanesi tarihçesi. İstanbul: Tıp Fakültesi El Kitapları Serisi.
• Halaçoğlu, A. (1994). Balkan Harbi sırasında Rumeli’den Türk göçleri (1912-1913). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Halsall, P. (1998). Modern history sourcebook: Lady Mary Wortley Montagu (1689–1762): Smallpox Vaccination in Turkey. https://legacy.fordham.edu/halsall/mod/ montagu-smallpox.asp (ET: 29 Mayıs 2020).
• Haskan, M. M. (2001). Esma Sultan Kasrı. Yüzyıllar Boyunca Üsküdar. c. 3. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 1349-1351.
• Hershkovitz I. ve ark. (2008). Detection and molecular characterization of 9000-year-old Mycobacterium tuberculosis from a neolithic settlement in the Eastern Mediterranean. PloS ONE,3 (10), 1-6.
• İhsanğlu, E. (2008). Osmanlı tıbbi bilimler literatürü tarihi. c. 1. İstanbul: IRCICA.
• Kritovoulos (1954). History of Mehmed the Conqueror. çev. Charles T. Riggs, Princeton, NJ: Princeton University Press.
• Kuban, D. (2004). İstanbul - Bir kent tarihi: Bizantion, Konstantinopolis, İstanbul. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Lady Mary Wortley Montagu (1784). Letters of the Right Honourable Lady M—y W—y M—e Written during her travels in Europe, Asia and Africa to persons of distinction, men of letters, &c. in different parts of Europe. Londra.
• Lorber, B. (2012). Infectious causes of chronic illness: An Overview. Microbe 7 (2), 59-63.
• Miller, T. S. ve Nesbitt, J. W. (2014). In walking corpses: Leprosy in Byzantium and the Medieval West. Ithaca ve Londra: Cornell University Press.
• Müller-Wiener, W. (2007). İstanbul’un tarihsel topografyası. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Neville, L. (2018). Guide to Byzantine historical writing. Cambridge: Cambridge University Press.
• Nikiforuk, A. (2001). Mahşerin dördüncü atlısı. çev. Selahattin Erkanlı, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Olshansky, S. J., Carnes, B. A., Rogers, R. G., Smith, L. (1998). Emerging infectious diseases: the Fifth stage of the epidemiologic transition? World Health Statistics Quarterly, 51 (2, 3, 4), 207-217.
• Olshansky, J. ve Brian, A. (1986). The fourth stage of the epidemiologic transition: the age of delayed degenerative diseases. Milbank Q 64 (3), 355-91.
• Omran, A. R. (1971). The epidemiologic transition: a theory of the epidemiology of population change. Milbank Mem Fund Q 49, 509-38.
• Özsan, K. ve Akyay, N. (1954). 1947 Veba salgının epidemiyolojisi üzerinde bazı araştırmalar. Türk İjiyen ve Tecrübi Biyoloji Dergisi, Refik Saydam Hıfzıssıhha Enstitüsü 14, S. 2, 285-287.
• Rasimoğlu, C. İ. (2018). "Verem İyi Olur Bir Hastalıktır": Cumhuriyetin İlk Yıllarında Verem Mücadelesi ve Siyaset. Toplumsal Tarih, 296 (Ağustos 2018), 86-96.
• Rebhan, H. (2010). Die Wunder der Schöpfung: Handschriften der Bayerischen Staatsbibliothek aus dem islamischen Kulturkreis. Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag.
• Saçaklıoğlu, F. ve ark. (2003). Cumhuriyet dönemi Türkiye'sinde aşı üretimi, https://www.ttb.org.tr/kutuphane/asi_pazari_can_pazari.pdf (ET: 3 Haziran 2020).
• Sai Mustafa Çelebi (2002). Yapılar kitabı - Tezkiretül bünyan ve tezkiretül ebniye – Mimar Sinan'ın anıları. İstanbul: Koçbank.
• Sarı, N. ve Kurt, Ü. E. (2009). Üsküdar Miskinler Tekkesi (Cüzzamhanesi). Karşılıksız Hizmetin Muhteşem Abideleri: İstanbul Şifahaneleri Tarih Araştırma Serisi IV, İstanbul: İBB Kültür A.Ş. Yayınları, 63-82.
• Sinclair, V. (2016). Lady Montagu and the introduction of inoculation. http://blog.wellcomelibrary.org/2016/05/lady-montagu-and-the-introduction-of-inoculation. (ET: 29 Mayıs 2020).
• Somel, S. A. (2003). Historical dictionary of the Ottoman Empire. Lanham: Scarecrow Press.
• Şehsuvaroğlu, H. Y. (1947). Tarihten sahifeler: 19. asırda Çamlıca’daki köşkler ve saraylar. http://earsiv.sehir.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11498/2300/001501641006.pdf? sequence =3 (ET: 25 Mayıs 2020).
• T.C. Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı (2020). İstatistik bülteni: Ocak 2020. https://ailevecalisma.gov.tr/media/37313/istatistik-bulteni-ocak-2020-1.pdf (ET: 1 Haziran 2020).
• T.C. Sağlık Bakanlığı Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü (2018). İstatistiklerle yaşlılar. https://hsgm.saglik.gov.tr/depo/birimler/kronik-hastaliklar-engelli db/hastaliklar/Yasli_Sagligi/raporlar_istatistikler/TUIK_Yasli_Istatistik_2018 pdf (ET: 1 Haziran 2020).
• T.C. Sağlık Bakanlığı Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü (2017). Türkiye’de verem savaşı 2017 raporu. https://hsgm.saglik.gov.tr/depo/haberler/verem-savas-raporu-2016 -2017/Turkiyede_ Verem_Savasi_2017_Raporu.pdf (ET: 2 Haziran 2020).
• Tunalı, S. (1963). Validebağ prevantoryum ve sanatoryumu. Mediko-Sosyal Sağlık Dergisi, 23 (Ağustos 1963), 33-36.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi (2007). Genel Kurul Tutanağı 22. Dönem 5. Yasama Yılı 50. Birleşim, 16 Ocak 2007. https://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tutanak_g.birlesim_baslangic?P4=19824& P5=h&page1=9&page2=9 (ET: 1 Haziran 2020).
• Ülman, Y. I. (2006). Tıbbiye’de Bir Avusturyalı: Dr. Lorenz Matthus Karl Rigler (1815-1862). Doktor 6, S. 32 (Nisan-Mayıs 2006), 30-31.
• Ünver, A. S. (1948). Türkiye’de çiçek aşısı ve tarihi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi.
• Varlık, N. (2012). Plague epidemics in the post-Black Death Mediterranean and the Ottoman Empire. https://cpb-us w2.wpmucdn.com/u.osu.edu/dist/a/49661/files/2017/08/ VARLIK_CHRSeminar_462012-2cksi22.pdf (ET: 24 Mayıs 2020).
• Yıldırım, N. (1979). Türkçe basılmış ilk Türk kitapları hakkında. Journal of Turkish Studies (Türklük Bilgisi Araştırmaları), 3, 446.
• Yıldırım, N. (1994). Cüzzamhaneler. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. c. 2, İstanbul: Tarih Vakfı, 456.
• Yıldırım, N. (1994). Kolera Salgınları. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. c. 5, İstanbul: Tarih Vakfı, 45-47.
• Yıldırım, N. (2010). Salgın afetlerinde İstanbul. Afetlerin Gölgesinde İstanbul, ed. Sait Öztürk. İstanbul: İstanbul Kültür AŞ, 109-184
• Yıldırım, N. (2015). İstanbul’da sağlık hayatı. Antik Çağdan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi,ed. Coşkun Yılmaz,. İstanbul: İBB Kültür AŞ, 92-137.
• Yıldırım, N. ve Gürgan, M. (2012). Türk göğüs hastalıkları tarihi. İstanbul: Türk Toraks Derneği.
• Zambaco, D. A. (1897). Les lépreux ambulants de Constantinople. Paris: Masson do Cia.