Salgının Mimarisi: Osmanlı’da Frengi ve Gurebâ Hastaneleri (Kastamonu Vilayeti Örneği)

Yıl 2020, Sayı: 22, 252 - 270, 01.11.2020

Nurcan Yazıcı Metin

Öz

Bulaşıcı hastalıklar, tarih boyunca toplumları etkilemiş; bu hastalıkların tedavisi ve yayılmasını önlemek amacıyla çeşitli çözümler üretilmiştir. Osmanlılar da birçok bulaşıcı hastalıkla mücadele etmiştir. Osmanlı’nın son döneminde, farklı bulaşı yollarıyla Anadolu coğrafyasına ulaştığı anlaşılan frengi hastalığı, özellikle Kastamonu Vilayeti ve çevresinde çok etkili olmuştur. Salgın hastalığın tedavisi için çeşitli çözümler üretilmiştir. Bu çözümlerden biri de frengi hastalığının tedavisine mahsus hastane inşasıdır. XIX. yüzyılda yaşanan salgın hastalıklar vesilesiyle açılmaya başlanan ve genel tanımlamayla gurebâ hastanesi olarak isimlendirilen hastanelerden olan frengi hastaneleri, bu dönemde, halk sağlığı hizmetlerindeki modernleşmenin bir parçasıdır. Son dönem Osmanlı mimarlığında, yeni yapı türleri arasında önemli bir yer tutan sivil hastaneleri örnekleyen bu yapılardan, Kastamonu Vilayeti dahilinde, merkez sancağı, İnebolu, Bolu, Safranbolu, Sinop ve Çankırı’da inşa ve tesis edilmiştir. Yeni baştan inşa edilen veya başka yapılardan dönüştürülen bu örneklerden Safranbolu’daki frengi hastanesi günümüze ulaşmıştır. Hastanelerin mimari ve süsleme özellikleri hakkında, yazılı kaynaklar ve görsel belgelerden bilgi edinilebilmektedir. Bu makalede, Kastamonu Vilayeti’nde yaşanan frengi salgını ile mücadele hakkında bilgi verilip, vilayet dahilindeki frengi hastanelerinin inşa süreci, mimari ve süsleme özellikleri değerlendirilmiştir

Anahtar Kelimeler

Osmanlı mimarisi, hastane mimarisi, salgın, frengi

Kaynakça

• Abdulkadiroğlu, A. (2002). Abdrurahman Nureddin Paşa. İlmi Araştırmalar, 13, 7-16.
• Ahmed İhsan (1896). Hamidiye Gurebâ Hastahanesi. Servet-i Fünûn, Sayı: 283, R. 1 Ağustos 1312, M. 13 Ağustos 1896, 358-359
• Ahmed Şükrü (1883). Fenn-i mimari, piyade ve süvari sınıflarına mahsus ve programına muvafık, 1300 H./1883.
• Avcı, C. (2012). 19. yüzyıl sonlarında Kastamonu Vilayeti. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, c. 1/24, 18-33.
• Barlas, U. (2015). Safranbolu Frengi Hastanesi ve Cüzzamlılar Barınağı hakkında bir araştırma denemesi. Osmanlı’da Salgın Hastalıklarla Mücadele. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 195-207.Bolu Vilâyeti Salnâmesi, R. 1341, M. 1925.
• Büyükkasap, E., Kars, Z. (2005). 1922 itibariyle Kastamonu’nun eğitim, sosyal, ekonomik ve sağlık durumu. İkinci Kastamonu Kültür Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 89-102.
• Cantay, G. (2014). Anadolu Selçuklu ve Osmanlı darüşşifaları. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Çavdar, N., Karcı, E. (2016). XIX. yüzyıl sonları - XX. yüzyıl başlarında Osmanlı Devleti’nde frengi ile mücadele kapsamında yapılan yasal düzenlemeler. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 11/2, 157-175.
• Çopur Aksungur, H. (2012). İnebolu’da Türk mimarisi (19. ve 20. yüzyıl). (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Hot, İ. (2015). Tanzimat sonrası Osmanlı’da bulaşıcı hastalıklarla mücadele. Osmanlı’da Salgın Hastalıklarla Mücadele. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 113-150.
• Kahya, E. (1989). Sağlık kuruluşlarımıza bir örnek: Safranbolu’da frengi hastanesi. IX. Türk Tarih Kongresi, Ankara 21-25 Eylül 1985, Kongre Bildirileri, c. 3, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1291-1296 ve 361-364.
• Karcı, E. (2019). Sinop Frengi ve Gureba Hastanesi’ne dair bazı tespitler. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XIX/39, Güz, 71-93.
• Kastamonu Vilayet Salnamesi, (H. 1306/1889). 15. Defa, Kastamonu Vilayet Matbaası.
• Kastamonu Vilayet Salnamesi, (H. 1310/1892). 16. Defa Olarak, Kastamonu Vilayet Matbaası.
• Kastamonu Vilayet Salnamesi, (H.1311/1893). Sene-i Hicriye-i Kameriyesine Mahsus, 17. Defa Olarak, Kastamonu Vilayet Matbaası.
• Kastamonu Vilayet Salnamesi, (H. 1314/1896). Sene-i Hicriyesine Mahsus, 19. Defa Olarak, Kastamonu Vilayet Matbaası.
• Kastamonu Vilayeti Salnamesi, (1321/1903). 21. Defa Olarak, Kastamonu Vilayet Matbaası.
• Kılıç, R. (2014). Türkiye’de frenginin tarihi. Kebikeç Dergisi, 38, 291-305.
• Mehmed Said (1922). Sinop ilinin sağlık coğrafyası, haz. İ. Başağaoğlu, Sinop, 2002.
• Mursal, S. (2017). Osmanlı Devleti’nde ilk gureba hastaneleri. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Cumhuriyet Üniversitesi, Sivas.
• Şahin, K. (2005). XIX. yüzyıl sonlarında Kastamonu’da hastaneler. İkinci Kastamonu Kültür Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 119-125.
• Şenel, Ş. (2015). 19. yüzyılda Kastamonu vilayetinde frengi hastalığı ile mücadele. CBÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 13/1, 256-274.
• Şerif, A. (1338). Bartın Ahval-i Tabiiyye ve Tarihiyyesi.
• Temel, M. (1998). Birinci Dünya Savaşı ve mütareke yıllarında Türkiye’deki bulaşıcı ve zührevi hastalıklara karşı alınan önlemler, İlmi Araştırmalar, 6, 227-243.
• Tonbul, Z. (2009). Tarihi tastaneler: Gurebâ hastanelerinden memeleket hastanelerine ilk sivil hastaneler. İstanbul: Novartis Yayınları.
• Türkoğlu, Ö. (haz.) (1999). Kastamonu Vilayeti Salnamelerinde Çankırı (Kengırı) Sancağı (1869-1903). Çankırı: Çankırı Valiliği.
• Yavuz, Y. (1988). Batılaşma döneminde Osmanlı sağlık kuruluşları. ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi. 8:2, 123-142.
• Yazıcı Metin, N. (2019a). Devlet kapısı: Tanzimat’tan Cumhuriyet’e hükümet konaklarının inşa süreci ve mimarisi. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Yazıcı Metin, N. (2019b). Osmanlı’da gureba hastaneleri ve Bolu Gureba Hastanesi. 23. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, 6-8 Kasım 2019, Edirne.
• Yıldırım, N. (2013). Gureba Hastanesi’nden Bezmialem Vakıf Üniversitesi’ne, İstanbul.
• Yücel N., Şener Yılmaz, R. (2018). Bartın Gazetesi Işığında Bartın’da Sosyal-Kültürel Hayat (1924). Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11/57, Haziran, 117-127.