II. Meşrutiyet’ten Sonra İttihat ve Terakki’nin Kültür Politikaları Çerçevesinde Milli Kütüphaneler Kurma Projesi: İzmir ve Konya Örnekleri

Yıl 2023, , 191 - 206, 06.06.2023

Nisa Öktem

https://doi.org/10.16985/mtad.1180225

Öz

Bu çalışmada İttihat ve Terakki’nin kütüphanecilik faaliyetlerine ait olarak başlatmış olduğu milli kütüphane adı verilen bir dizi şehir kütüphanesinin kuruluşu ve bu çerçevede geliştirilen politikalar, basın ve yayına intikal etmiş gazete haberleri ve belgeler üzerinden değerlendirilerek bu politikanın 1910’lu yıllardan 1920’li yıllara kadar olan serüveni incelenecektir. İlk defa milli kütüphane adıyla bu kavramın kullanılmış olması İttihat ve Terakki dönemine aittir. Bundan önce genellikle İstanbul merkezli olmak üzere umumi kütüphane adı altında bir milli kütüphane denilebilecek ve ülkede neşredilen kitapları derleme ve toplama görevini üstlenecek bir merkezi kurum oluşturulmaya çalışılmıştır. Ancak bu kurum Bayezit Devlet Kütüphanesi ile sınırlı kalmıştır. Fakat İttihat ve Terakki, bu politikayı bütün Osmanlı şehirlerinin önde gelen merkezlerine yaygınlaştırmak amacıyla milli kütüphane adı altında bir dizi kütüphanenin kurulması için teşebbüslerde bulunmuştur. Bu teşebbüslerin sonucunda İzmir, Konya, Trabzon, Eskişehir gibi önemli kent merkezlerinde ilk defa milli kütüphane adıyla kütüphaneler kurulmuş ve bu çerçevede basına intikal eden haberlere göre 1910’lu yılların başından itibaren çeşitli basın organlarında milli kütüphanelere dair haberlerin yayınlandığı tespit edilmiştir. Bu şehirlerde kütüphane kurma girişimlerinden sadece İzmir’deki başarılı olup 1912 senesinde kurulan İzmir Milli Kütüphanesi günümüze kadar gelmiştir. 1916 senesinde Konya’da kurulan milli kütüphane ise şimdiki Konya İl Halk Kütüphanesinin temelini oluşturmuştur.

Anahtar Kelimeler

milli kütüphane, İttihat ve Terakki, umumi kütüphane

The National Librarı-ies Project in the Framework of the Cultural Policies of the Ittihat and Terakki After the Second Constitutional Era: Izmir and Konya National Libraries

Öz

Kaynakça

• “Eskişehirde Faaliyet”, Tanin, R. 6 Temmuz 1333 [M. 6 Temmuz 1917].
• “Konya Milli Kütüphanesi Nizamnamesi”, Türk Sözü, 26, 30 Temmuz; 2 Ağustos 1917.
• “Konya’daki Milli Kütüphane ve Müze Ne Oldu?”, İleri (Konya), 17 Teşrin-i evvel [Ekim] 1919.
• “Konya’da Faaliyet: Şehir Haberleri”, Türk Sözü, 18 Temmuz 1917.
• “Konyada Kütüphane”, Tanin, R. 14 Temmuz 1333 [M. 14 Temmuz 1917].
• “Kütüphane-i Milli İçün Piyango Tertib Olunuyor”, Ahenk, 7 Eylül 1911.
• “Milli Kütüphaneye Doğru”, Tanin, R. 4 Temmuz 1333 [M. 4 Temmuz 1917].
• “Siyasiyyat: Milli Kütüphane”, Anadolu (İzmir), 2 Şubat 1912.
• “Teşvik-i Maarif Cem’iyyetinin Nizamname-i Esasisi, Ahenk, 12 Mayıs 1920 (1336).
• “Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyyeti Kütüphanesi”, İstikbal (Trabzon), R. 3 Kanun-ı Sani 1337 [M. 3 Ocak 1921].
• “Trabzon Memleket Kütüphanesi”, İstikbal (Trabzon), R. 8 Eylül 1340 [M. 8 Eylül 1924].
• Hayrünisa Alp, Cumhuriyet Dönemi Türk Kütüphaneleri ve Kütüphaneciliği (1923-1950) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 2003.
• Müşerref Avcı, Atatürk Dönemi Kütüphanecilik Faaliyetleri (1923-1938) (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara, 2017.
• Tuba Çavdar, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kadar Osmanlı Kütüphanelerinin Gelişimi (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1995.
• İsmail E. Erünsal, Osmanlılarda kütüphaneler ve kütüphanecilik (3. bs.). İstanbul: Timaş Yayınları, 2020.
• Günver Güneş, Mütareke ve İşgal Yıllarında İzmir Milli Kütüphanesi. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XV(31), 2015, s.157-175. Ahmet Gürlek, İzmir Milli Kütüphane. Bülent Yılmaz (editör), Anadolu Kütüphaneleri (s.341-361) içinde. Ankara: T.C Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2013.
• Hikmet İlaydın, Milli Kütüphane Meselesi Dolayısiyle. Fikirler, İzmir Halkevi Kültür Dergisi, 334, 1947, s.1-5.
• Çiğdem Erkal İpek, Tarih İçinde İzmir Milli Kütüphanesi. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi Özel Sayı, 1(3), 1993, s.225-239.
• Selçuk Mülayim, Osmanlı Kütüphâne-i Umûmisi. Muhammet Görür (yay.haz.), X. Orta çağ-Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Prof. Dr. H. Örcün Barışta’ya Armağan (3-6 Mayıs 2006), Bildiriler (s.529-538) içinde. Ankara: T.C. Gazi Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, 2009.
• Özer Soysal, XIX. ve XX. Yüzyıllar Osmanlı Siyasal Yaşamı’nın Kütüphane Kurumunu Etkileyen İki Olgusu. VIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara: 11-15 Ekim 1976, Kongreye Sunulan Bildiriler, II. Cilt (s.1113-1125) içinde. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1981.
• Özer Soysal, Türk Kütüphaneciliği Geleneksel Yapıdan Yeniden Yapılanışa, c.3, Ankara: Kültür Bakanlığı Kütüphaneler Genel Müdürlüğü, 1998.
• Bekir Şahin, Konya’nın Kırk Kütüphanesi, Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
• Leman Şenalp, Türkiye Milli Kütüphanesi. Bülent Yılmaz (editör), Anadolu Kütüphaneleri (s.405-419) içinde. Ankara: T.C Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2013.
• Hüseyin Türkmen, Maarif-i Umûmiye Nizamnâmesi’nin Türk Kütüphanecilik Tarihindeki Yeri ve Önemi. Hidayet Yavuz Nuhoğlu (derleyen), Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi Tebliğleri, İstanbul 12-15 Nisan 1999 (s.643-652) içinde. İstanbul: İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi IRCICA, 2001.