Hârezmşâhlar Dönemi Emirlerinden Mayacuk/Mayancuk ve Faaliyetleri

Yıl 2020, , 267 - 286, 18.12.2020

Gülseren Azar Nasırabadı

https://doi.org/10.16985/mtad.840504

Öz

Hârezmşâhlar Devleti hükümdarı Alâeddîn Tekiş (ö. 596/1200) döneminde yaşamış olan Şemseddîn Mayacuk, sultanın emîri ve dönemin önemli şahsiyetlerinden biridir. Kendisi emîrlik görevinin yanı sıra Alâeddîn Tekiş’in oğullarından Yunus Han’a atabeglik de yapmıştır. Kutluk İnanç’ı öldürerek onun faaliyetlerine son veren ve Tekiş’in Irak toprakları üzerinde hâkimiyet tesis etmesinde etkili olan Mayacuk, Abbâsî Halifesi en-Nâsır’ın (ö. 622/1225) veziri Müeyyedüddîn İbnü’l-Kassab’ın bertaraf edilmesinde ve Hemedan şehrinin ele geçirilmesinde de önemli rol oynamıştır. Nûreddîn Gökçe ve adamları ile de mücadele eden Mayacuk bölgedeki gücünü iyice arttırmıştır. Onun faaliyetleri Abbasî Hilâfeti tarafından taltif edilirken, aynı zamanda Sultan Alâeddîn Tekiş tarafından Irak bölgesinin yönetimi de kendisine verilmiştir.
Zaman içerisinde daha da güç kazanan Mayacuk, Hârezmşâh’ın bölgede olmamasını fırsat bilerek birtakım tuhaf ve âsi davranışlarda bulunmaya başlamıştır. Mayacuk’ın faaliyetlerinden haberdâr olan ve onun bağımsızlık arzusu içinde bulunduğunu anlayan Sultan Alâeddîn Tekiş bu duruma son vermek için harekete
geçmiştir. Tekiş’in kendisini yakalamak üzere yola çıktığını öğrenen Mayacuk ise ondan kaçarak gizlenmeye gayret sarf etmişse de neticede derdest edilmiş ve cezalandırılmıştır. Bu çalışmada Mayacuk’un faaliyetleri ayrıntılı bir şekilde ele alınıp değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Şemseddîn Mayacuk, Alâeddîn Tekiş, Hârezmşâhlar, Abbâsîler, Hemedan

One of the Khwarazmian Period Emirs Mayajuk/Mayanjuk and His Activities

Öz

Shams al-din Mayajuk, who lived during the period of Khwarazmian Empire’s monarch Ala al-din Tekish (d. 596/1200), was the emîr and one of the most significant companions of the Sultan. Besides his position of emîr, he was the atabeg of Ala al-din Tekish’s son Yunus Khan as well. He killed Kutlug Inanch and terminated his activities. Mayajuk contributed to the domination of Tekish on Iraqi territories, elimination of Abbasid Caliph al-Nasser’s (d. 622/1225) vizier Muayyad al-din ibn al Qassab and annexation of the city of Hamadan. Mayajuk fought against Noor al-din Gokche and his aides as well and increased his influence in the region. His activities were also praised by the Abbasid Caliphate. Moreover, Sultan Ala al-din Tekish granted him the administration of the region of Iraq. With his gradually increasing power, Mayajuk started to display some irregular manners by taking advantage of Khwarazmshah’s absence in the region. Sultan Ala al-din Tekish noticed Mayajuk’s activities and his intention toward independence and took action in order to prevent him. When Mayajuk learnt that Tekish was en route to arrest him, he strove to hide out.
Nevertheless, he was caught and punished at the end. This study thoroughly evaluates Mayajuk’s activities.

Anahtar Kelimeler

Shams al-din Mayajuk, Ala al-din Tekish, Khwarazmshahs, Abbasids, Hamadan

Kaynakça

• Azar Nasırabadı, Gülseren, “Hârizmşâhlar Devleti”, Ötüken’den Kırım’a Türk Dünyası Kültür Tarihi, haz. Ahmet Kanlıdere – İlyas Kemaloğlu, Ötüken Yayınevi, İstanbul 2020, s. 229-249.
• _____, “Hârezmşâhlar Devleti’nin Abbâsî Halifeliği Üzerinde Hakimiyet Kurma Çabaları”, Ortaçağ Tarihçiliğinde Bir Duayen, Prof. Dr. Abdülkerim Özaydın’a Armağan, Bilge Kültür Sanat Yayınevi, İstanbul 2020, s. 505-520.
• Aziz, Ghulam Rabbani, A Short History of The Khwarazmshahs, Karachi 1978.
• Barthold, Vassiliy Viladimiroviç, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 1990.
• Bâvefa, İbrahim, “Münasebât-ı Siyâsî Hârezmşâhân ve Abbâsiyân”, Târih-i İslâm, Bahar, 25, (1385hş), s. 101-142.
• Bosworth, Clifford Edmund, “Kharazm-shahs”, Encyclopedia of Islam, IV, New Edition, (1978), s. 1065-1068.
• _____, “Tekish”, Encyclopedia of Islam, X, New Edition, (1997), s. 414-415.
• Bundârî, el-Feth b. Ali, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, Türkçe çev. Kıvameddin Burslan, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 1999.
• Bünyadov, Ziya, Azerbaycan Atabegleri Devleti (1136-1225), Türkçe çev. İlyas Kemaloğlu, TEAS Yayıncılık, İstanbul 2017.
• _____, Harezmşahlığı ve Enuştekinler Devleti, Türkçe çev. Tural Rızayev, Derin Yayınevi, İstanbul 2003.
• Ceceli, Gülseren, Hârizmşah Hükümdarı Sultanşah Mahmud (567-589/1172-1193), (Yayınlamamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2006.
• Cüveynî, Alâeddîn Ata Melik, Târih-i Cihângüşâ-yi Cüveynî, II, Tashih: Muhammed Kazvînî, Tahran 1390hş.
• _____, Tarih-i Cihangüşa, Türkçe çev. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yayınevi, Ankara 1998.
• Cüzcânî, Minhaceddîn, Tabakât-ı Nâsırî, I, Tashih: Abdulhayy Habîbî, Tahran 1389hş.
• _____, Tabakât-ı Nâsırî, Türkçe çev. Erkan Göksu, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 2015.
• Ebü’l Fidâ, İmâdeddîn, Târihi Ebü’l-Fidâ, III, Beyrut, [t.y.].
• Gregory Abû’l-Ferec, Abû’l-Ferec Tarihi, II, Türkçe çev. Ömer Rıza Doğrul, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 1950.
• Gürbüz, Meryem, “Tekiş, Alâeddîn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XL, (2011), s. 364-365.
• Hândmîr, Gıyâseddîn Muhammed, Habibü’s-siyer, II, Tahran 1353hş.
• Hilatberi, Allahyar, Târih-i Hârezmşâhiyân, Tahran 1381hş.
• Hüseynî, Sadreddîn Ebü’l-Hasan, Ahbârü’d-devleti’s-Selçukiyye, Türkçe çev. Necati Lugal, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 1999.
• _____, “Bürûcird”, İslam Ansiklopedisi, II, (1979), s. 841.
• İbn İsfendiyâr, Bahaeddîn Muhammed b. Hasan, Târih-i Taberistân, II, Tashih: Abbas İkbal, [y.y.] [t.y.].
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l Hasen İzzeddîn, el-Kâmil fi’t-târih, XII, Beyrut 1982.
• _____, el-Kâmil fi’t-târih, IX, Türkçe çev. Abdülkerim Özaydın, Hikmet Neşriyat, İstanbul 2008.
• Kafesoğlu, İbrahim, “Tekiş”, İslam Ansiklopedisi, XII/I, (1979), s. 135-139.
• _____, Harezmşahlar Devleti Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 2000.
• Kaya, Pınar, “Selçuklu Tarihinde Kadın İhtirasına Bir Örnek: İnanç Hâtûn ve Evlilikleri”, Uluslararası Selçuklu Araştırmaları Dergisi, 9, (Güz 2018), s. 205-218.
• _____, Arslanşah ve II. Tuğrul Dönemi Irak Selçukluları Tarihi (1161-1194), (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2017.
• Kayhan, Hüseyin, Irak Selçukluları, Çizgi Yayınevi, Konya 2001.
• Köprülü, M. Fuad, “Hârizmşahlar”, İslam Ansiklopedisi, V/I, (1987 ), s. 265-296.
• Köymen, Mehmet Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, İkinci İmparatorluk Devri, V, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 1991.
• Mîrhând, Hamîdeddîn Muhammed, Ravzatu’s-safâ, IV, Tahran 1339hş.
• Nahçivânî, Hinduşâh b. Sencer, Tecâribü’s-selef, nşr. Abbas İkbal, Tahran1357hş.
• Özaydın, Abdülkerim, “Harezmşahlar Devleti”, Türkler, IV, Ankara (2002), s. 883-896.
• Özgüdenli, Osman Gazi, Selçuklular, I, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi Yayınevi, İstanbul 2013.
• Öztürk, Murat, Irak Selçuklu Devleti Atabegleri, Bilge Kültür Sanat Yayınevi, İstanbul 2019.
• Perviz, Abbas, Tarih-i Selâcika ve Hârizmşahan, Tahran 1351hş.
• Râvendî, Muhammed b. Ali, Rahatü’s-sudûr ve âyetü’s-sürur, Tashih: Muhammed İkbal, Tahran 1364hş.
• _____, Râhat-üs-sudûr ve âyet-üs-sürûr, terc. Ahmet Ateş, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 1999.
• Râzpûş, Şehnâz, “Tekiş, Alâeddîn”, Dâneşnâme-yi Cihân-e İslâm, VIII, (1383hş), s. 32-35.
• Reşideddîn Fazlullah Hemedânî, Câmiü’t-tevârih, I, Tashih ve Teşhiye: Muhammed Ruşen – Mustafa Ruşenî, Tahran 1373hş.
• Sabra, Afâf Seyyid, et-Târîhu’s-siyâsî li’d-devleti’l-Hârezmiyye, Kahire 1407/1987.
• Safedi, Ebu’s-Safâ Selâhuddîn Halil, el-Vâfi bi’l-vefeyât, XIII, Wiesbaden 1984.
• Sümer, Faruk, “Tuğrul II”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XLI, (2012), s. 342-344.
• Taneri, Aydın, Celâlü’d-dîn Hârizmşâh ve Zamanı, Kültür Bakanlığı Yayınevi, Ankara 1977.
• _____, Harezmşahlar, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi, Ankara 1993.
• _____, “Candar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, VII, (1997), s. 145-146.
• _____, “Hârizmşahlar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XVI, (1997), s. 298-231.
• The Cambridge History of Iran, V, ed. J. A. Boyle, Cambridge of the University Press, Cambridge 1968.
• Umanç, Fırat, Atsız Dönemi Harezmşahlar Tarihi (1128-1156), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyonkarahisar 2017.
• Yâkūt el-Hamevî, Mu‘cemü’l-büldân, III, yay. Ferîd Abdülaziz el-Cündî, Beyrut 1990.
• Yazıcı, Tahsin, “Dînever”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, IX, (1994), s. 356.
• Zehebî, Ebû Abdullâh Şemseddîn, Târüh’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a‘lâm’, (581-590), Beyrut 1987-1999.