Muxtar Mağawin’in Bazı Eserlerinde Ölçü Bildiren İfadeler

Yıl 2020, , 394 - 425, 18.12.2020

Gülmira Ospanova

https://doi.org/10.16985/mtad.840657

Öz

Kazak Edebiyatının önde gelen usta yazarlarından biri olan Muxtar Mağawin, Kazak millî geleneklerini yansıtması bakımından olduğu kadar Kazak Türkçesinin zenginliklerini gözler önüne sermesi açısından da dikkate değer eserler kaleme almıştır. Kazakçanın etnolengüistik söz varlığının bir bölümünü oluşturan
ölçü adlarına yazarın roman ve hikâyelerinde bolca rastlanmaktadır. Bu çalışmada yazarın bir romanı ile on hikâyesi üzerinde veri toplama esasına dayalı nitel araştırma yapılarak ölçü adları tespit edilmiştir. Elde edilen örnekler zaman, uzaklık, uzunluk, hacim, alan, derinlik ve yükseklik, ağırlık ve miktar ölçü adları gibi kategoriler başta olmak üzere sekiz grupta değerlendirilmiştir. Söz konusu ifadeler daha çok anlam bakımından analiz edilerek bunların örneklemini oluşturan roman ve hikâyelerdeki kullanım şekilleri verilmiştir. Standart metrolojik terimler dışında kalan söz konusu ölçü adlarının hem anlam hem yapı bakımından çok zengin olduğu görülmüştür. Bunların yanı sıra çalışmada, 15 ciltlik Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi’ni (Edebî Kazak Dilinin Sözlüğü) tarama yoluyla elde edilen ölçü adlarına da yer verilerek Kazak
Türkçesinin ölçü bildiren söz varlığı büyük oranda saptanmaya çalışılmıştır. Çalışma, söz varlığının ilgi çekici bir parçası olan ölçü birimlerinin çağdaş Türk lehçelerinde mevcut kullanım şekillerini bir araya getirip değerlendirecek bilimsel araştırma ve sözlük çalışmalarına zemin hazırlamayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Muxtar Mağawin, Kazak Türkçesi, etnolengüistik, ölçü adları, halk ölçü birimi

Expressions Related to Measure in Some Works of Muxtar Mağawin

Öz

One of the prominent writers of Kazakh Literature, Muxtar Mağawin has produced remarkable works that reflect the richness of Kazakh Turkish and Kazakh national traditions. The terms used for measurements, which constitute a part of Kazakh’s ethnolenguistic vocabulary, are abundant in the author’s novels and stories. In this study, the names used for measurements were determined through a qualitative research based on data collection from the author’s ten stories. The obtained examples were evaluated in eight groups, mainly including categories such as time, distance, length, volume, area, depth and height, weight, and quantity measurement. The examples were mostly analyzed in terms of meaning, and their usage patterns in the sample novels and stories were found. It was seen that the terms used for measures in the author’s writings, which are different from the standard metrological terms, are very rich in terms of meaning and structure. Furthermore, the 15-volume Literary Kazakh Dictionary was scanned and the obtained terms used for measure were included in the study to determine the lexical wealth of Kazakh Turkish in terms of expressing measure. The study aims to prepare the ground for scientific research and dictionary studies that will combine and evaluate the current usage patterns of measurement units, which are an interesting part of vocabulary, in contemporary Turkish dialects.

Anahtar Kelimeler

Muxtar Mağawin, Kazakh, ethnolinguistics, terms for measure, public measure unit

Kaynakça

• Äbilqasımov, B., S. Biyzaqov, Ä. Jünisbekov vd., Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq, C V, D-J, Til Bilimi İnstitutı, Almatı 2011.
• Äşimbayeva, N., Q. Rısbergenova, J. Mankeyeva vd., Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq, C IV, B-D, Til Bilimi İnstitutı, Almatı 2011.
• Aqqoşqarov, E., “Xalıq Arasına Keŋ Tarağan Bayırğı Ölşemder”, Qazaq Tili men Ädebiyeti, S 12, (2000), s. 22-23.
• Asqar, L. O., Qazaq Tilindegi Täwlik Kezeŋderi Atawları, Doktora Tezi Özeti (Avtoreferat), Almatı 2005.
• Axanov, K., Til Biliminiŋ Negizderi, JŞS “Sanat”, Almatı 2003.
• Bolğanbayev, Ä., Qazaq Tiliniŋ Leksikologiyası, Mektep, Almatı 1988.
• Budagov, L. Z., Sravnitel’nıy Slovar’ Turetsko-Tatarskih Nareçiy, Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk, Sanktpeterburg 1869.
• Davidoviç, E. A., Materialı po Metrologii Srednevekovoy Sredney Azii, Moskva 1970.
• Fazıljanova, A., N. Oŋğarbayeva, Q. Ğabiytxanulı vd., Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq, C XIII, S-T, Til Bilimi İnstitutı, Almatı 2011.
• Holov, M. Ş., “Kniga ‘Babur-name’ Kak Metrologiçeskiy İstoçnik”, Nauka ta naukoznavstvo, S 1, (Ukrayna 2008), s. 119-131.
• Ibırayım, Ä., A. Jaŋabekova, Q. Rısbergenova vd., Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq, C IX, Q-Q, Til Bilimi İnstitutı, Almatı 2011.
• Isqaqov, Ä., Qazirgi Qazaq Tili. Morfologiya, Ana Tili, Almatı 1991.
• İskakov, M., Qazaqtıŋ Bayırğı Kalendarı, Qazaq Memleket Baspası, Almatı 1960.
• Jaŋabekova, A., T. Januzaq, B. Äbilqasımov vd., Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq, C XV, Ü-Ya, Til Bilimi İnstitutı, Almatı 2011.
• Januzaq, T., S. Omarbekov, Ä. Jünisbek vd., Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq, C I, A-A, Til Bilimi İnstitutı, Almatı 2011.
• Kenjeaxmetov, S., “Uwaqıttı Anıqtaw Belgileri”, Qazaqstan Mektebi, S 6, (Almatı 1996), s. 54-60.
• Küderiynova, Q., O. Jubayeva, M. Jolşayeva vd., Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq, C VIII, K-Q, Til Bilimi İnstitutı, Almatı 2011.
• Qaliyev, F., S. Biyzaqov, O. Naqışbekov vd., Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq, C II, A-B, Til Bilimi İnstitutı, Almatı 2011.
• Qaydar, A., Tısyaça Metkih i Obraznıh Vırajeniy, Bilge, Astana 2003.
• Qoŋıratbayeva, J., Ğ. Qaliyev, Q. Yesenova vd., Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq, C VI, J-J, Til Bilimi İnstitutı, Almatı 2011.
• Quralulı, Ä., Qazaq Dästürli Mädeniyetiniŋ Entsiklopediyalıq Sözdigi, Sözdik-Slovar’, Almatı 1997.
• _____, Qazaq Dästürli Mädeniyetiniŋ Anıqtamalığı, Sözdik-Slovar’, Almatı 2001.
• Qurışjanov, Ä., Qazaq Tili Tariyxı men Dialektologiyası, 4. bs., Ğılım, Almatı 1962.
• Mağawin, M., Kökbalaq jäne Tamizdan Soŋğı Äŋgimeler, Atamura, Almatı 2004.
• _____, Qıpşaq Aruwı, Atamura, Almatı 2007.
• Malbaqov, M., N. Oŋğarbayeva, A. Üderbayev vd., Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq, C X, Q-M, Til Bilimi İnstitutı, Almatı 2011 . Malbaqov, M., Q. Yesenova, B. Xiynayat vd., Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq, C XIV, T-U, Til Bilimi İnstitutı, Almatı 2011.
• Mankeyeva, J., S. Biyzaqov, Ä. Jünisbek vd., Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq, C XI, M-O, Til Bilimi İnstitutı, Almatı 2011.
• Mıŋjan, N., Qazaqtıŋ Qısqaşa Tariyhı, Jalın, Almatı 1994.
• Momınova, B., B. Süyerqulova, A. Fazıljanova vd., Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq, C VII, J-K, Til Bilimi İnstitutı, Almatı 2011.
• Muqanov, S., Xalıq Murası, Qazaqstan, Almatı 1974.
• Radloff, W., Opıt Slovarya Tyurskih Nareçiy, Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk, Sanktpeterburg 1893.
• Sabırxanova, R. T., M.-J. Köpeyev Şığarmalarındağı Metrologiyalıq Leksika (Xalıq Ölşemi men Numerativter), S. Torayğırov atındağı Pavlodar Memlekettik Universiteti, Pavlodar 2007.
• Süyerqulova, B., T. Januzaq, O. Jubayeva vd., Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq, C III, B-B, Til Bilimi İnstitutı, Almatı 2011.
• Turışev, A. Q., M.-J. Köpeyev Şığarmalarınıŋ Etnomädeniy Leksikası. Monografiya, Pavlodar 2004.
• _____, “Mäşhür Jüsip Köpeyev Şığarmalarınıŋ Etnomädeniy Negizderi”, Ölketanuw, S 1, (Pavlodar 2005), s. 145-169.
• _____, Mäşhür Jüsip Şığarmalarındağı Metrologiyalıq Terminder, Kerekuw, Pavlodar 2008.
• Üderbayev, A., O. Naqışbekov, J. Qoŋıratbayeva vd., Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq, C XII, O-S, Til Bilimi İnstitutı, Almatı 2011.
• Uwäliyev, N., Frazeologiya jäne Tildik Norma, Respublikalıq Baspa Kabineti, Almatı 1998.
• İysayeva, Gülsinay, “Uzınsarı”, 2016, http://anatili.kazgazeta.kz/?p=35999) [Erişim tarihi: 17.06.2020].