Muhayyelden Musavvere: Matbuat Çağında Osmanlı’da Afrika Tasavvuru (Sudan Örneği)

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 2, 226 - 246, 19.12.2022

Ömer Koçyiğit

https://doi.org/10.16985/mtad.1084209

Öz

On dokuzuncu yüzyılın en köklü değişimlerinden biri matbaa faaliyetlerinin gelişmesiyle ilgilidir, zira matbuatın yaygınlaşması bilginin dolaşımı ve küreselleşme açısından önemli bir rol oynadı. Uzak memleketlerdeki olaylar telgraf yoluyla kısa sürede öğrenildi, yeni bilgi ve haberler matbu yayınlar vesilesiyle gündem oluşturmaya başladı. Bu etkinin görüldüğü alanlardan biri Osmanlı Devleti’nin Afrika ile olan ilişkileridir. Bugüne kadar Osmanlı’da on dokuzuncu yüzyılda Afrika’ya dair ilgi ve malumatın artması genellikle siyasi yönelimle, imparatorluk hedefleri ve İttihad-ı İslam gibi politikalarla yorumlanageldi. Bu makale, Osmanlı-Afrika ilişkilerindeki bu yoğun irtibatın sadece siyasi hedeflerle açıklanamayacağını, Hint ve Uzak Doğu Asya ile olan ilişkilerde de görüldüğü gibi, matbuat devriminin burada kilit bir rol oynadığını savunmaktadır. Zira matbuat faaliyetlerinin en önemli hizmeti insanların bilgilerini, algılarını ve gündemlerini belirlemek oldu. Osmanlı’da Afrika’yla ilgili Türkçe yazılmış ya da Türkçeye tercüme edilmiş eserleri inceleyen bu çalışma, özelde bu ilişkilerin bir yansıması olarak Sudan bölgesi hakkındaki kitap, dergi ve gazetelere yoğunlaşmaktadır. Matbuat devrimi öncesinde iki bölge halkının birbirleri hakkındaki algısına da ışık tutarak bu çağın insanların tasavvurunda ne gibi etkiler meydana getirdiğini tartışmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Afrika, Sudan, Matbaa, Matbuat, Ottoman Empire, Africa, printing press, printed publications

From Imagining to Envisioning: Ottoman Conceptions of Africa in the Age of Print (the Example of Sudan)

Öz

One of the most fundamental changes that occurred in the nineteenth century was the development of printing, as the spread of printed works played an important role in the circulation of information and globalization. News about events that transpired in distant countries was spread via telegraph; as a result, information and news stories began to make an impact by means of printed publications. One particular example of such an impact concerns the relations between the Ottoman Empire and Africa. The increased interest and circulation of information on Africa in the nineteenth-century Ottoman Empire has predominantly been interpreted by modern historians in terms of political orientation, imperial goals and policies such as Pan-Islamism. This article argues that the bolstering of contact in Ottoman-African relations cannot be explained by political purposes alone. On the contrary, the printing revolution played a key role in this regard, as in the cases of Ottoman relations with India and Far East Asia, especially because the main contribution of printing has been to shape people’s knowledge, perceptions and agendas. By examining works about Africa that were written in Turkish or translated into Turkish in the Ottoman Empire, this study focuses on books and newspapers about the specific region of Sudan as a reflection of those relations. It also discusses the impact of the printing revolution on how the people, namely the Ottomans and the Africans, perceived each other differently before and after the spread of printing in the light of specific examples.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Africa, printing press, printed publications

Kaynakça

• Afrika Kabaili İçinde, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, nr. TY5227
• Afrika Müslümanları İçinde, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, nr. TY5235
• Afrika Ormanları, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, nr. TY5435
• Afrika Zulmatında, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, nr. TY5100.
• Afrika-yı Garbî Seyahati, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, nr. TY5160
• Akpınar, Yavuz, “Tercüman,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), XXXX, (2011), s. 492.
• Akpınar, Yavuz, Bayram Orak ve Nazım Muradov, İsmail Gaspıralı: Seçilmiş Eserleri 1, İstanbul: Ötüken, 2003.
• Akşin, Sina, “1864 Matbuat Nizamnamesi Basın Özgürlüğünü Kısıtladı mı, Geliştirdi mi?” XIII. Türk Tarih Kongresi, II, Ankara, (2002) s. 979-983.
• Anderson, Benedict, Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, London: Verso, 2006.
• Azmzade Sadık el-Müeyyed, Afrika Sahra-yı Kebirinde Seyahat ve Şeyh Sünusi ile Mülakat, İstanbul: Alem Matbaası, 1314.
• Azmzade Sadık el-Müeyyed, Afrika Sahra-yı Kebirinde Seyahat ve Şeyh Sünusi ile Mülakat, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, nr. TY4526.
• Azmzade Sadık el-Müeyyed, Habeş Seyahatnamesi, Dersaadet: İkdam Matbaası, 1322.
• Bağdatlı Abdurrahman Efendi, Tercüme-i Seyahatname-i Brezilya, çev. Şerif Efendi, İstanbul: Matbaa-i Amire, 1288.
• Baktır, Mustafa, Cezmi Eraslan, “Ebubekir Efendi,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), X, (1994), s. 276-277.
• Batislam, Dilek, “Kerküklü Mehmed Mihrî’nin Sudan Seyahatnamesi”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 18/1 (2011), s. 295-304.
• Birinci, Ali, “Osmanlı Devletinde Matbuat ve Neşriyat Yasakları Tarihine Medhal,” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 4/7 (2006), s. 291-349.
• Bostan, İdris, “Sadık el-Müeyyed Paşa,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), XXXV, (2008), s. 399-400.
• Bruinessen, Martin van, “Muslims of the Dutch East Indies and the Caliphate Question,” Studia Islamika, 2/3, (1995), s. 115-140.
• Demirel, Fatmagül, II. Abdülhamid Döneminde Sansür, İstanbul: Bağlam Yayınları, 2007.
• Devr-i Afrika, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, nr. TY5185
• Dığıroğlu, Filiz, “II. Abdülhamid Dönemi Matbûat Politikaları: Mushaf Basımı ve Dinî Neşriyat”, Sultan II. Abdülhamid Han ve Dönemi, İstanbul 2017, s. 631-651.
• Doğan, İsmail, “Münif Mehmed Pasha,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), XXXII, (2006), s. 9-12.
• Ebu’l Ferec Abdurrahman İbn-ül Cevzi, Tenvirü’l-Gabeş fi Fadli’s-Sudan ve’l-Habeş Tercümesi, Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, nr. 4958.
• Ebubekir Efendi, “Ümid Burnu’ndan Mevrud Bir Kıt’a Mektubun Hülasa-i Mealidir”, Mecmua-i Fünun, 26, İstanbul: Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye, (Safer 1281), s. 70-72.
• Ebubekir Efendi, Beyanü’d-Din, İstanbul: Matbaa-i Amire, 1294.
• Ersoy, Mehmed Akif, Safahat, haz. M. Ertuğrul Düzdağ, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2011.
• Eryaman, Ayşe, “1909 Matbuat Kanunu Matbuat Hürriyeti Getirdi Mi? İkinci Meşrutiyet Osmanlı Meclisi Mebusan’ında “Matbuat Hürriyeti” Tartışmaları (1909-1914)”, OTAM, 48, Ankara, (2020), s. 43-63.
• Evliya Çelebi, Evliya Çelebi’nin Nil Haritası: Dürr-i Bi-Misil in Ahbar-ı Nil, haz. Robert Dankoff ve Nuran Tezcan, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011.
• Evliya Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Mısır, Sudan, Habeşistan, Somali, Cibuti, Kenya, Tanzanya, 10/2, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011.
• Green, Jonathon, Nicholas J. Karolides, Encyclopedia of Censorship: New Edition, New York: Facts On File, 2005.
• Hake, A. Egmont, The Journals of Major-Gen. C. G. Gordon, C.B., at Khartoum, London: Kegan Paul, 1885.
• Hanioğlu, M. Şükrü, A Brief History of the Late Ottoman Empire, Princeton: Princeton University Press, 2008.
• Hatt-ı İstiva’dan Şimâl-i Afrika’ya, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, nr. TY5134
• Holt, P. M., The Mahdist State in the Sudan: 1881-1898, Oxford: Clarendon Press, 1970.
• Kavas, Ahmet, “Aslı Kayıp Bir Seyahatnamenin Tercüme Serüveni: Risale-i Sudan”, Müteferrika, 2, (2000), s. 141-143.
• Kavas, Ahmet, Muhammet Tandoğan ve M. Birol Ülker, Osmanlı’dan Günümüze Afrika Bibliyografyası, ed. Zekeriya Kurşun İstanbul: Taş Mektep Yayıncılık, 2013.
• Mecmua-i Fünun, 11, İstanbul: Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye, (Zilkade 1279), s. 477-479.
• Mehmed İzzet, Yeni Afrika, İstanbul: İstepan Matbaası: 1308.
• Mehmed Muhsin, Afrika Delili, Kahire: el-Felah Ceridesi Matbaası, 1312.
• Muhammed b. Ali b. Zeynelabidin, Tercüme-i Risale-i Sudan, Esad Efendi nr. 2218.
• Muhammed b. Ali b. Zeynelabidin, Tercüme-i Risale-i Sudan, İstanbul: Ceride-i Havadis, 1262.
• Muhammed Mihri, Sudan Seyahatnamesi, İstanbul: Ahmed İhsan ve Şürekası, 1326.
• Münif Paşa, “Ümid Burnu’nda Bulunan Ehl-i İslam,” Mecmua-i Fünun, 9, İstanbul: Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye, (Ramazan 1279), s. 393-399.
• Münif Paşa, “Ümid Burnu’ndan Mektub-ı Mahsus”, Mecmua-i Fünun, 10, İstanbul: Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye, (Şevval 1279), s. 425-430.
• Okay, M. Orhan, “Safahat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), XXXV, (2008), s. 442-444.
• Orhonlu, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu’nun Güney Siyaseti: Habeş Eyaleti, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1996.
• Ömer Kamil, Sudan-ı Mısrî, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, nr. TY4243.
• Ömer Kamil, Sudan-ı Mısrî, İstanbul: Matbaa-i Ceride-i Askeriye, 1304.
• Ömer Lütfi, Ümid Burnu Seyahatnamesi, İstanbul: Ahmed Efendi Matbaası, 1292.
• Ömer Subhi, Trablusgarb ve Bingazi ile Sahra-yı Kebir ve Sudan Merkezi, İstanbul: Ceride-i Askeriye Matbaası, 1307.
• Ömer Subhi, Trablusgarb ve Bingazi ile Sahra-yı Kebir ve Sudan Merkezi, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, nr. TY4261.
• Ömer Subhi, Trablusgarb ve Bingazi ile Sahra-yı Kebir ve Sudan Merkezi, İstanbul: Ceride-i Askeriye Matbaası, 1307.
• Sarıbal, İsmet, “İkbalden Zevale: Sultan II. Abdülhamid’in Mâbeyn-i Hümâyûnundan Kazanlı Ahmed Nermi Bey”, Tarih ve Gelecek Dergisi, 6/4, (2020), s. 1257-1269.
• Schweinfurth, Georg, Şivinfort’un Afrika Seyahatnamesi, çev. Kolağası Ahmed ve Mustafa Said, İstanbul: Basiret Matbaası, 1291.
• Stanley, Henry M., In Darkest Africa or the Quest, Rescue, and Retreat of Emin Governor of Equatoria, New York: Charles Scribner’s Sons, 1891.
• Sudan Hükümet-i Mehdiyesi, I, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, nr. TY6155.
• Sudan Hükümet-i Mehdiyesi, II, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, nr. TY6156.
• Syrier, Mia Brandel, The Religious Duties of Islam as Taught and Explained by Abu Bakr Effendi, Leiden: E.J. Brill, 1960.
• Şehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi, Senusiler ve Onüçüncü Asrın en Büyük Mütefekkir-i İslamisi Seyyid Muhammed es-Senusi: Abdülhamid ve Seyyid Muhammed el-Mehdi ve Asr-ı Hamidide Âlem-i İslam ve Senusiler, İstanbul: İkdam Matbaası, 1325.
• Triver, Triviye'nin Afrika Seyahatnamesi, çev. Mehmed Ekrem, Dersaadet: Kasbar Matbaası, 1313.
• Uçar, Gülistan, “II. Abdülhamı̇d Han’ın Batı Dı̇llerı̇nden Türkçeye Çevı̇rttı̇ğı̇ Eserler”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Necmettin Erbakan Üniversitesi, Konya 2020.
• Uçman, Abdullah, “Mecmua-i Fünun,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), XXVIII, (2003), s. 270-271.
• Uğur, Hatice, Osmanlı Afrikası’nda Bir Sultanlık: Zengibar, İstanbul: Küre Yayınları, 2005.
• Verne, Jules, Üç Rus ve Üç İngiliz’in Seyahati: Cenubi Afrika’da, çev. Selanikli Tevfik, İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1307.
• War for the Public Mind: Political Censorship in Nineteenth-Century Europe, ed. Robert Justin Goldstein, Westport: Greenwood, 2000.
• Yavuz, Yusuf Şevki, Casim Avcı, “İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), XX, (1999), s. 550-551.
• Elektronik Kaynaklar İSAM Osmanlıca Makaleler Veri Tabanı, http://ktp.isam.org.tr/makaleosm/findrecords.php [Erişim tarihi: 01.03.2022].
• Seyfettin Özege Koleksiyonu, https://atauni.edu.tr/tr/seyfettin-ozege-nadir-eserler-koleksiyonu [Erişim tarihi: 01.03.2022].