Persian Poems of the Seljuk Sultans of Anatolia

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 2, 305 - 328, 19.12.2022

Osman Özgüdenli

https://doi.org/10.16985/mtad.1122332

Öz

The Seljuk sultans of Anatolia continued the Great Seljukid traditions in literary and cultural fields as they did in numerous other areas. Historical records indicate that Seljuk sultans and princes of Anatolia such as Nāsir al-Dīn Barkyaruqshāh, Ghiyāth al-Dīn Kaykhusraw I, Rukn al-Dīn Sulaimānshāh II, ʻIzz al-Dīn Kaikāwus I, ʻAlā’ al-Dīn Kaiqubād I, ʻIzz al-Dīn Kaykāwus II, and Rukn al-Dīn Qilij-Arslan IV enjoyed poems and literature just as the Great Seljukid rulers in Iran had. The important poets of the period such as Zahīr al-Dīn Faryābī, Nizām al-Dīn Ahmad Erzinjānī, Muhammad b. ʻAlī al-Rāwandī, Qādī Burhān al-Dīn Anawī, Qāniʻī Tūsī and Khwāja Dihhānī composed poems in praise of Seljuk sultans. This study publishes and translates into Turkish 10 Persian poems belonging to Seljuk sultans such as Ghiyāth al-Dīn Kaikhusraw I (2), Rukn al-Dīn Sulaimānshāh II (2), ʻIzz al-Dīn Kaikāwus I (2), ʻAlā’ al-Dīn Kaiqubād I (1), Rukn al-Dīn Qilij-Arslan IV (3). The poems were found in various jongs, majmū‘as and chronicles, and are important for their representations of the literary world of the Seljuk sultans. They also indicate the extent to which Persian literature had become accepted in the Seljukid’s palace in Anatolia.

Anahtar Kelimeler

Seljuks, Persian Literature, Poems, Quatrain, Ghiyāth al-Dīn Kaikhusraw I, Rukn al-Dīn Sulaimānshāh II, ʻIzz al-Dīn Kaikāwus I, ʻAlā’ al-Dīn Kaiqubād I, Rukn al-Dīn Qilij-Arslan IV.

Türkiye Selçuklu Sultanlarına Ait Farsça Şiirler

Öz

Türkiye Selçuklu sultanları pek çok alanda olduğu gibi edebî ve kültürel alanlarda da Büyük Selçuklu devlet geleneklerini devam ettirmişlerdir. Tarihî kayıtlar Melik Nâsiru’d-dîn Berkyarukşâh, I. Giyȃsu’d-dîn Keyhusrev, II. Ruknu’d-dîn Süleymȃnşȃh, I. ʻİzzu’d-dîn Keykȃvus, I. ʻAlȃ’u’d-dîn Keykubȃd, II. ʻİzzu’d-dîn Keykȃvus ve IV. Ruknu’d-dîn Kılıç-Arslan gibi Türkiye Selçuklu sultan ve şehzadelerinin, kendilerinden önceki Büyük Selçuklu sultanları gibi, şiir ve edebiyattan hoşlandıklarını ve bu alanda edebî bir zevke sahip olduklarını ortaya koymaktadır. Zahîru’d-dîn-i Faryȃbî, Nizȃmu’d-dîn Ahmed-i Erzincȃnî, Muhammed b. ʻAlî er-Rȃvendî, Kâdı Burhânu’d-dîn-i Ânevî, Kāniʻî-yi Tûsî ve Hoca Dehhȃnî gibi devrin önemli şair ve edipleri Selçuklu sultanlarını metheden şiirler kaleme almışlar veya eserlerini Selçuklu sultanlarına sunmuşlardır. Bu çalışmada Sultan I. Giyȃsu’d-dîn Keyhusrev (2), II. Ruknu’d-dîn Süleymȃnşȃh (2), I. ʻİzzu’d-dîn Keykȃvus (2), I. ʻAlȃ’u’d-dîn Keykubȃd (1) ve IV. Ruknu’d-dîn Kılıç-Arslan (3) gibi Selçuklu hükümdarlarına ait çeşitli cönk, mecmû‘a ve tarih kitaplarında tespit edilen toplam 10 Farsça şiir yayınlanarak Türkçeye tercüme edilmiştir. Bu şiirler, Selçuklu hükümdarlarının edebî dünyasını yansıtmasının yanında, İran edebiyatının Türkiye Selçuklu sarayında ne derece kabul gördüğünü de ortaya koyması açısından önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Selçuklular, İran Edebiyatı, Şiir, Rubȃʻî, I. Giyȃsu’d-dîn Keyhusrev, II. Ruknu’d-dîn Süleymȃnşȃh, I. ʻİzzu’d-dîn Keykȃvus, I. ʻAlȃ’u’d-dîn Keykubȃd, IV. Ruknu’d-dîn Kılıç-Arslan

Kaynakça

• Aydın, Şadi, “Farsça Divan Sahibi Osmanlı Sultanları ve Divânlarının Nüshaları”, Nüsha, Şarkiyat Araştırmaları Dergisi, II/6, (2002), s. 45-56.
• Baykara, Tuncer, I. Gıyaseddin Keyhüsrev (1164–1211): Gazi-Şehit, Ankara 1997.
• Browne, Edward G., A Literary History of Persia, I-III, Cambridge 1956; haşiyelerle Farsça terc. Fethullâh Muctebâ‘î, Târîh-i edebî-yi İrân, I, ez-Firdevsî tâ-Senâ’î; II, ez-Senâ’î tâ-Sa‘dî, Farsça terc. G. Huseyn Sadrî Afşâr; ez-Sa‘dî tâ-Câmî, Farsça terc. ‘Alî Asgar Hikmet, Tahrân 1341/1962, 1351/1972, 1339/1960.
• Cahen, Cl., “Kaykā’ūs”, EI2, IV, s. 813.
• Cahen, Cl., “Kaykhusraw”, EI2, IV, s. 816.
• Cahen, Cl., “Kaykubād I”, EI2, IV, s. 817-818.
• Cahen, Cl., Osmanlılardan Önce Anadolu, Türkçe terc. Erol Üyepazarcı, İstanbul 2000.
• Cong, Bodleian Library, (Oxford), Elliot 292.
• Dâniş-nâme-yi edeb-i Fârsî, VI, Edeb-i Fârsî der Anâtolî ve Bâlkân, ed. Hasan Anûşe, Tahran 1383/2005.
• Demirci, Jale, “Cihanşah (Hakikî) Divanının İki Yeni Nüshası”, Türkoloji Dergisi, XII/1, (1997), s. 127-138.
• Demiroğlu, Ayla, Nizȃmu’d-dîn Yahyȃ b. Saʻîd b. Ahmed, Kitȃbu Hadȃ’iki’s-siyer fî ȃdȃbi’l-mulûk, Pȃyȃn-nȃme-yi Doktorî, Dȃnişkede-yi Edebiyȃt-i Dȃnişgȃh-i Tahrȃn, Tahran 1355/1976.
• Duda, Herbert W., “Ibn Bībī”, EI2, III, s. 737-738.
• Durand-Guédy, David, “The Quatrains of Toghrïl III. Some Reflections about the Literacy and Culture of Saljuqs”, Rulers as Authors, ed. S. Brentjes - M. Fierro - T. Seidensticker, (yayında), s. 1-31.
• Düzen, İbrahim, Muhammed b. Gȃzî el-Malatyevî ve Eseri Ravzatu’l-ʻukûl, Basılmamış Doçentlik Tezi, Atatürk Üniversitesi İslȃmî İlimler Enstitüsü, I-II, Erzurum 1978. Erzi, Adnan Sadık, “İbn Bîbî”, İA, V/2, s. 712-718.
• Fazlıoğlu, İhsan, “Sultan Alȃeddin I. Keykubȃd’a Sunulan Siyasetnȃme: el-Letȃ’ifu’l-ʻAlȃ’iyye fî fezȃ’ili’s-seniyye”, Dîvȃn, İlmî Araştırmalar, 3, (1997), s. 225-239.
• Fragner, Bert G., “Wem gehört die Stadt? Raumkonzepte in einer Chronik der Seldschukenzeit”, Erzählter Raum in Literaturen der islamischen Welt, ed. Roxane Haag- Hguchi - Christian Szyska, Wiesbaden 2001, s. 95-111.
• Freeman-Grenville, G. S. P., “Qilidj Arslan IV”, EI2, V, s. 104-105.
• Hacıgökmen, Mehmet Ali, “Mecdüddin İshak”, DİA, EK II, s. 210-211.
• Hacıgökmen, Mehmet Ali, “Türkiye Selçukluları Şehzade ve Sultanlar Muallimi Mecdüddin İshak”, Belleten, LXXVI/276, (2012), s. 421-432.
• Hillenbrand, Carole, “Rāwandī”, EI2, VIII, s. 460-461.
• İbn Bîbî, el-Evâmîru’l-‘Alâ’iyye fî’l-umûri’l-‘Alâ’iyye, tıpkıbasım Adnan Sadık Erzi, Ankara 1956 [= İbn Bîbî/Tıpkıbasım]; el-Evâmîru’l-‘Alâ’iyye fî’l-umûri’l-‘Alâ’iyye, neşr. Necati Lugal - Adnan Sadık Erzi [- Muctebâ Mînovî], I, Ankara 1957 [= İbn Bîbî/Lugal-Erzi]; Türkçe terc. Mürsel Öztürk, el-Evâmîru’l-Alâ’iyye fî’l-umûri’l-Alâ’iyye [Selçuk-name], I, Ankara 1996 [= İbn Bîbî/Öztürk].
• İbn Bîbî’nin muhtasar versiyonu: neşr. M. Th. Houtsma, Histoire des Seldjoucides d’Asie Mineure d’après l’Abrégé du Seldjouknameh d’Ibn Bībī. Texte Persan publié d’après le Ms. de Paris, Recueil de textes relatifs à l’Histoire des Seldjoucides, vol. IV, Leiden 1902; Almanca terc. Herbert W. Duda, Die Seltschukengeschichte des Ibn Bībī, Kopenhagen 1959 [= İbn Bîbî/Duda], s. 41-43.
• İbn Bîbî, Anadolu Selçukî Devleti Tarihi: İbni Bibi’nin Farsça Muhtasar Selçuknâmesinden, Türkçe terc. M. Nuri Gençosman, (notlar ilave eden Feridun Nafiz Uzluk), Ankara 1941 [= İbn Bîbî/Gencosman]; Türkçe terc. Mükrimin Halil Yinanç, Selçuk-nâme, haz. Refet Yinanç - Ömer Özkan, İstanbul 2007 [= İbn Bîbî/Yinanç].
• Kâdı Burhânu’d-dîn Ebû Nasr b. Mes‘ûd-i Ânevî, Enîsu’l-kulûb, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, nr. 2984; Selçuklular ile ilgili kısmın neşri ve tahlili: M. Fuad Köprülü, “Anadolu Selçukluları Tarihi’nin Yerli Kaynakları”, Belleten, VII/27, (1943), s. 459-521.
• Kȃni‘î-yi Tûsî, Kelîle ve dimne, British Library, Add. 7766 [= Kāni‘î/BL]); Kȃni‘î-yi Tûsî, Kelîle ve dimne-yi manzûm, neşr. Magali Tudova, Tahran 1358/1979 [= Kāni‘î/Tudova].
• Kaya, Selim, “Süleymanşah II”, DİA, XXXVIII, s. 105-108.
• Kaya, Selim, I. Gıyâseddin Keyhüsrev ve II. Süleymanşah Dönemi Selçuklu Tarihi (1192-1211), Ankara 2006.
• Kaymaz, Nejat, Pervȃne Muʻînü’d-dîn Süleyman, Ankara 1970.
• Koca, Salim, Sultan I. İzzeddin Keykȃvus 1211-1220, Ankara 1997.
• Köprülü, M. Fuad, “Anadolu Selçukluları Tarihi’nin Yerli Kaynakları”, Belleten, VII/27 (1943), s. 379-521.
• Köymen, Mehmet Altay, Büyük Alȃeddîn Keykubad ve Zamanı, haz. Salim Koca - Sinan Tarifçi, İstanbul 2020.
• Mahmûd Hidȃyet, Golzȃr-i Cȃvîdȃn, II, Tahran 1354/1976.
• Meisami, J. S., “Rāvandī’s Rāhat al-sudūr: History or Hybrit?”, Edebiyat, 5, (1994), s. 181-215.
• Meisami, J. S., Persian Historiography to the End of the Twelfth Century, Edinburgh 1999.
• Melville, Charles, “The Early Persian Historiography of Anatolia”, History and Historiography of Post-Mongol Central Asia and the Middle East. Studies in Honor of John E. Woods, ed. J. Pfeiffer - S. A. Quinn, Wiesbaden 2006, s. 135-166.
• Merçil, Erdoğan, Selçuklular’da Saraylar ve Saray Teşkilatı, İstanbul 2011.
• Minorsky, Vladimir, “Karakoyunlu Cihanşâh ve Şiirleri”, Türkçe terc. Mine Erol, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, II, (1970), s. 153-180.
• Muhammed b. Gȃzî el-Malatevî, Berîdu’s-saʻȃde, neşr. Muhammed Şirvȃnî, Tahran 1351/1972.
• Muhammed b. Gȃzî el-Malatevî, Ravzatu’l-ʻukûl, neşr. Muhammed Rûşen, Tahran 1382/2003.
• Muhammed Emîn Riyâhî, Osmanlı Topraklarında Fars Dili ve Edebiyatı, Türkçe terc. Mehmet Kanar, İstanbul 1995.
• Musâfir b. Nâsir el-Malatevî, Enîsu’l-halve ve celîsu’s-salve, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, nr. 1670.
• Necmu’d-dîn-i Dȃye Mirsȃdu’l-ʻibȃd min el-mebde ile’l-meʻȃd, neşr. Muhammed Emîn Riyȃhî, Tahran 1352/1973; İngilizce terc. Hamid Algar, The Path of God’s Bondsmen from Origin to Return, New York 1982.
• Özaydın, Abdülkerim, “İbn Bîbî”, DİA, XIX, s. 379-382.
• Özaydın, Abdülkerim, “İstiʻrȃz”, DİA, XXIII, s. 373-374.
• Özaydın, Abdülkerim, “Râvendî”, DİA, XXXIV, s. 471-472.
• Özgüdenli, Osman G., “Büyük Selçuklu Sultanlarına Ait Farsça Şiirler”, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, I/2, (2014), s. 39-67.
• Özgüdenli, Osman G., “Hȃrezmşȃh Hükümdarlarına Ait Farsça Şiirler”, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, II/2, (2015), s. 25-51.
• Özgüdenli, Osman G., “Selçuklu Çağında Dil ve Edebiyat”, Selçuklu Tarihi El Kitabı, ed. Refik Turan, Ankara 2012, s. 633-644.
• Özgüdenli, Osman G., “XII-XIV. Yüzyıllarda Anadolu’da Tarih Yazıcılığı”, Prof. Dr. Erdoğan Merçil’e Armağan (75. Doğum Yılı), ed. E. Uyumaz - A. Usta - M. Kesik - C. Piyadeoğlu, İstanbul 2013, s. 258-284.
• Özgüdenli, Osman G., Ortaçağ’da Türkler, Moğollar, İranlılar (Kaynaklar ve Araştırmalar), İstanbul 2020.
• Peacock, A. C. S., “Local Identity and Medieval Anatolian Historiography: Anavī’s Anīs al-Qulūb and Ahmad of Niğde’s al-Walad al-Shafīq”, Studies on Persianate Societes, 2, (2004), s. 115-125.
• Rizȃ-kulu Han Hidȃyet, Mecmaʻu’l-fusehȃ, neşr. Muzȃhir Musaffȃ, I, Tahran 1336/1957.
• Sachau, Ed. - Hermann Ethé, Catalogue of the Persian, Turkish, Hindûstânî, and Pushtû Manuscripts in the Bodleian Library, I, The Persian Manuscripts, Continued, Completed and Edited by Hermann Ethé, Oxford 1889.
• Sevim, Ali, “Keyhusrev I”, DİA, XXV, s. 347-349.
• Storey, C. A., Persian Literature: A Bio-bibliographical Survey, I/1-2, London 1970-1972; II/2, London 1971; François de Blois, Persian Literature: A Bio-bibliographical Survey, V/1, To A.D. 1100, London 1992; V/2, Poetry ca A.D. 1100 to 1225, London 1994; İlavelerle Farsça terc. Y. Aryanpûr-S. İzedî-K. Keşâverz, Edebiyyât-i Fârsî, ber-mebnâ-yi te’lif-i İstorî, tercume-yi Y. Bregel, ed. Ahmed Munzevî, I-II, Tahran 1362/1983.
• Sümer, Faruk, “Keykȃvus I”, DİA, XXV, s. 352-353.
• Sümer, Faruk, “Keykubȃd I”, DİA, XXV, s. 358-359.
• Sümer, Faruk, “Kılıcarslan IV”, DİA, XXV, s. 404-405.
• Tokmak, Abdurrahman Naci, Şerh-i hȃl-i Sultȃn Cem ve tahkîk u tahlîl-i dîvȃn-i fârsî-yi û, ed. Vahhȃb Velî, Tahran 1380/2001.
• Turan, Osman, “Keyhusrev I”, İA, VI, s. 613-620.
• Turan, Osman, “Keykȃvus I”, İA, VI, s. 631-642.
• Turan, Osman, “Keykubȃd I”, İA, VI, s. 646-661.
• Turan, Osman, “Kılıç Arslan IV”, İA, s. VI, s. 703-707.
• Turan, Osman, “Süleymanşah II”, İA, XI, s. 219-231.
• Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1996.
• Tüzmek, Seyfullah, İbn Bîbî’nin el-Evâmîru’l-‘Alâ’iyye fî’l-umûri’l-‘Alâ’iyye Adlı Eserinde Kullanılan Siyasî-İdarî-Askerî Istılah ve Unvanların Tespit, Tahlil ve Değerlendirmesi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2021.
• Uyumaz, Emine, Sultan I. ‘Alâeddin Keykubat Devri Selçuklu Tarihi (1220-1237), Doktora Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ortaçağ Tarihi Ana Bilim Dalı, İstanbul 1997; Uyumaz, Emine, Sultan I. Alâeddîn Keykubad Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasî Tarihi, Ankara 2003.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devlet Teşkilȃtına Medhal, İstanbul 1941.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı - Rıdvan Nafiz Edgüer, Sivas Şehri, haz. Recep Toparlı, Ankara 2014.
• Vahhâb Velî - İlhâme Miftâh, Nigâhî be-revend-i nufûz ve gosteriş-i zebân u edeb-i Fârsî der-Turkiye, Tahran 1374/1995.
• Yazıcı, Tahsin, “Ebn Bībī”, EIr., VIII, s. 8-9.
• Yazıcı, Tahsin, “Muhammed b. Gāzî”, DİA, XXX, s. 528.
• Yazıcı, Tahsin, Fârsî-nevîsân-i âsyâ-yi sagîr, Tahran 1370/1991.
• Yazıcı-zâde ‘Alî, Tevârîh-i Âl-i Selçuk, [Oğuznâme-Selçuklu Tarihi], (Giriş-Metin-Dizin), haz. Abdullah Bakır, İstanbul 2009 [= Yazıcı-zȃde/Bakır]; Yazıcı-zȃde ʻAlî, Tevȃrîh-i Âl-i Selçuk, neşr. M. Th. Houtsma, Recueil de textes relatifs à l’Histoire des Seldjoucides, vol. III, Histoire des Seldjoucides d’Asie Mineure d’après Ibn-Bībī. Texte Turc, Leiden 1902 [= Yazıcı-zȃde/Houtsma].
• Yıldız, Sara Nur, “A Nadīm for the Sultan: Rāwandī and the Anatolian Seljuks”, Seljuks of Anatolia: Court and Society in the Medieval Middle East, ed. A. C. S. Peacock - Sara Nur Yıldız, London 2013, s. 91-111.
• Zebîhullâh Safâ, Târîh-i Edebiyyât der-İrân, II-III/1-2, Tahran 1373/1994.
• Zencȃnî, Sultana Öğütler: Alȃeddin Keykûbat’a Sunulan Siyasetnȃme, İstanbul 2005; Sultana Öğütler: Alȃeddin Keykûbat’a Sunulan Siyȃsetnȃme, İstanbul 2019 (yazmanın tıpkıbasımı ile birlikte).