On the Verbs SUUY-, SUUN- “YU-, YUN-”, IRAAS, IRAASTAA-, IRAASTAN- “ARI, ARI-, ARIT-, ARIN-” in Sakha Turkic

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 1, 272 - 287, 06.06.2023

Mehtap Solak Sağlam

https://doi.org/10.16985/mtad.1134813

Öz

Sakha Turkic has always been the subject of studies in words and forms it contains and has given information about historical developments. Due to the fact that the geography where the speakers live is far from the general Turkish geography, and it has been influenced by the different languages that it has interacted with in the surrounding and historical process, there have been differences in Sakha Turkic. In this article, two verbs related to the concepts of clean and to clean and other nouns and verbs that emerged in connection with these verbs were examined. In the article, firstly, the Old Turkic verb yū- was examined, and after examining the meanings and uses of the verb yū- in the historical process, it was compared with the verb suuy-, which is the equivalent of this verb in Sakha Turkic. The verb suun-, which was derived in connection with this verb in Saha Turkic, was also compared with the Old Turkic verb yun-. The words arı-, arı(g), arıt-, arın- used in Turkish in connection with the concept of cleanliness constitute the second part of the article. The noun ıraas and the verb ıraastaa-, which were formed as the equivalent of these nouns and verbs in Sakha Turkic, were examined in terms of their meanings and usages in Sakha Turkic. The words examined in terms of sound equivalence and meaning were evaluated in this context, and the results were presented. When we look at the results, it is seen that the Sakha Turkic equivalent of the Old Turkic verb yū- is suuy-, and the Sakha Turkic equivalent of the Old Turkic arıg name is ıraas. It is noteworthy that the words Old Turkic arıg/arıt- and the Sakha Turkic equivalent ıraas/ıraastaa- are semantically different and contain more spiritual cleanliness.

Anahtar Kelimeler

Sakha Turkic, suuy- “yū-”, ıraas “arıg”, vocabulary, Old Turkic.

Saha Türkçesinde SUUY-, SUUN- “YU-, YUN-”, IRAAS, IRAASTAA-, IRAASTAN- “ARI, ARI-, ARIT-, ARIN-” Fiilleri Üzerine

Öz

Saha Türkçesi bünyesinde barındırdığı kelimeler ve yapılar açısından her zaman incelemelere konu olmuş, Türk dilinin tarihsel gelişimler hakkında bilgi vermiştir. Konuşurlarının yaşadığı coğrafyanın genel Türk coğrafyasından uzak olması, tarihsel süreçte çevresindeki etkileşimde bulunduğu farklı dillerden etkilenmiş olması nedeniyle Saha Türkçesinde farklılaşmalar meydana gelmiştir. Bu yazıda temiz ve temizlemek kavramlarıyla bağlantılı iki fiil ve bu fiillerle bağlantılı olarak ortaya çıkmış diğer isim ve fiiller incelenmiştir. Yazıda ilk olarak Eski Türkçe yū- fiili incelenmiş, yū- fiilinin tarihsel süreçte taşıdığı anlamlar, kullanımlar incelendikten sonra Saha Türkçesinde bu fiilin karşılığı olan suuy- fiili ile karşılaştırması yapılmıştır. Saha Türkçesinde bu fiille bağlantılı olarak türetilmiş olan suun- fiili de Eski Türkçe yun- fiili ile karşılaştırılmıştır. Temizlik kavramıyla bağlantılı olarak Türkçede kullanılan arı-, arı(g), arıt-, arın- sözcükleri makalenin ikinci kısmını oluşturmuştur. Bu isim ve fiillerin Saha Türkçesindeki karşılığı olarak oluşmuş olan ıraas ismi ve ıraastaa- fiili Saha Türkçesindeki anlamları ve kullanımları açısından incelenmiştir. Ses denklikleri açısından ve anlam açısından incelenen sözcükler, bu bağlamda değerlendirilmiş, ulaşılan sonuçlar ortaya konulmuştur. Ortaya çıkan sonuçlara bakıldığında, Eski Türkçe yū- fiilinin Saha Türkçesi karşılığının suuy- şeklinde, Eski Türkçe arıg isminin Saha Türkçesi karşılığının ıraas olduğu görülmektedir. Eski Türkçe arıg/arıt- ve Saha Türkçesi karşılığı olan ıraas/ıraastaa- sözcüklerinin anlamsal olarak daha farklı olduğu, daha manevi anlamda temizlik içerdiği dikkat çekmektedir.

Anahtar Kelimeler

Saha Türkçesi, suuy- “yū-”, ıraas “arıg”, söz varlığı, Eski Türkçe.

Kaynakça

• Bang Kaup, Willi, (Çev. Şinasi Tekin) Berlin’deki Macar Enstitüsü’nden Türkoloji Mektupları (1925-1934), Atatürk Üniversitesi Basımevi, Erzurum 1980.
• Caferoğlu, Ahmet, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
• Clauson, Sir Gerard, An Etimological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkısh, Clarendon Press, London 1972.
• Dolati, Mina, Halaç Türkçesi (Merkez İli Ağızları), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2021.
• Ercilasun, Ahmet Bican ve Akkoyunlu, Ziyat, Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş, Metin, Çeviri, Notlar, Dizin), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2018.
• Erdal, Marcel, Old Turkic Word Formation I, Otto Harrassowitz, Wiesbaden 1991.
• Gabain, Annamarie Von, Eski Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1995.
• Karoly, Laszlo, Deverbal Nominals in Yakut, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2013.
• Kirişçioğlu, Mehmet Fatih, Saha (Yakut) Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
• Pekarskiy, Eduard Karloviç, Slovar Yakutskogo Yazıka I-II-III, Akademia Nauk SSSR, 1959.
• Pekarskiy, Eduard Karloviç, Yakut Dili Sözlüğü (A-M), Ebuzziya Matbaası, İstanbul 1945.
• Röhrbörn, Klaus, Uıgurısches Wörterbuch, Franz Steiner Verlag GMBH, Wiesbaden 1977.
• Saha Tılın Bıharıılaax Tılcıta I-XV, Novosibirskay Nauka, Novosibirsk 2004-2018.
• Sleptsov, Petr Alekseyeviç, Yakutsko-Russkiy Slovar, İzdatelstvo Sovetskaya Entsiklopediya, Moskva 1972.
• Wilkens, Jens, Handwörterbuch des Altuigurischen, Altuigurisch-Deutsch-Türkish, Universitätsverlag Göttingen, Göttingen 2021.
• https://sozluk.gov.tr/ (Türk Dil Kurumu, Güncel Türkçe Sözlük)