The Miscellaneous Exchange Commission and its Activities in Tevfik Rüştü (Aras) Bey's Telegraphs from Athens (1923-1924)

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: Cumhuriyet'in 100. Yılı Özel Sayısı, 127 - 150, 29.10.2023

Yusuf Sarınay , Recep Karacakaya

https://doi.org/10.16985/mtad.1347378

Öz

Mass migration gained momentum during the last years of the Ottoman State and became an important question in the newly founded Turkish State after the World War I. On 30 January 1923 Turkish-Greek Population Exchange agreement has been signed in Lausanne. Orthodox Rums living in Turkey were to be exchanged with muslim Turks living in Greece according to the agreement. A Mixed Population Exchange Commission established to implement the provisions of the agreement.
Mixed Population Exchange Commission, supervised the population exchange and dealt with the question of liquidation of goods. The commission assessed the value of the goods belonging to the exchangees and gave them a paper noting the value of the goods that they were leaving behind. Members of the commission were offical representatives of Turkey and Greece. The head of Turkish delegation was Tevfik Rüştü (Aras). During the activities of the commission in Athens, Tevfik Rüştü Bey sent reports regularly to Ankara about the meetings with Greek delegation and asked for special instructions in sensitive matters. He defended the rights of muslim Turks who were immigrating to Turkey. Most of the Turkish exchangees were stripped of their goods by the Greek officals and that was against the aggreement. To protect the Turkish exchangees Tevfik Rüştü Bey discussed the matter with both neutral members of the commission and Greek delegates. Most of the reports of Tevfik Rüştü Bey were sent to the Office of the Prime Minister, but also some of the reports were sent to Ministery of Foreign Affairs and Ministery of Exchange, Public Works and Housing.
In this article, the telegrams sent from Athens to Ankara by Tevfik Rüştü Bey, the Head of the Turkish Delegation of the Miscellaneous Exchange Commission, were examined and some of the period in which the exchange took place was evaluated.

Anahtar Kelimeler

Population Exchange, Tevfik Rüştü, Mixed Commission, Subsidiary Commission.

Tevfik Rüştü (Aras) Bey’in Atina Telgraflarında Muhtelit Mübadele Komisyonu ve Faaliyetleri (1923-1924)

Öz

On dokuzuncu yüzyılın sonlarında başlayan ve Osmanlı Devleti’nin son zamanlarında hızlanan kitlesel göçler, Birinci Dünya Savaşı sonunda kurulan yeni Türk devletinin de en önemli meselelerinden biri haline gelmiştir. 30 Ocak 1923 tarihinde Lozan’da “Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi” sözleşmesi imzalanmıştır. Türkiye’de yaşayan Ortodoks Rum azınlık ile Yunanistan’da yaşayan Müslüman Türk azınlığın değişimi kararlaştırılmıştır. Bu sözleşmenin hükümlerini uygulaması için de Muhtelit Mübadele Komisyonu kurulmuştur.
Muhtelit Mübadele Komisyonu, karşılıklı göçü denetlemiş, kolaylaştırmış ve taşınır - taşınmaz malların tasfiyesi ile ilgilenmiştir. Mübadillerin bırakacakları mallara değer biçerek, bırakılan mala karşılık, borç tutarının yazılı olduğu belgeyi mübadile vermek gibi görevleri yerine getirmişlerdir. Türkiye ve Yunanistan’ın resmi temsilcileri olan komisyon üyeleri, bütün muhaceret işleri ile alâkadar olmuşlar, çalışmalarını daha etkin ve yerinden sürdürmek için Tali Komisyonlar kurmuşlardır.
Türk ve Yunan Nüfus Mübadelesine ilişkin oluşturulan Muhtelit Mübadele Komisyonu’nda Türkiye’yi Tevfik Rüştü (Aras) başkanlığında bir heyet temsil etmiştir. Komisyonun Atina’daki faaliyetleri sırasında, Tevfik Rüştü Bey sürekli olarak Ankara’ya komisyon toplantıları hakkında bilgi vermiş, tartışma konusu olan hususlarda Ankara’dan talimat beklemiştir. Tevfik Rüştü Bey, Yunanistan’daki Müslüman Türklerin, Türkiye’ye nakilleri esnasında, uğradıkları haksızlıkların giderilmesi ve mal ve mülklerinin mübadele sözleşmesine aykırı olarak ellerinden zorla alınması sürecinde, onların haklarını korumuş, bu konularda gerek komisyonun tarafsız üyeleriyle, gerek Yunan üyeleriyle ve gerekse Yunanistan Hükümeti yetkilileriyle büyük bir mücadele vermiştir. Konuyla ilgili olarak sürekli Ankara’ya, - çoğunlukla Başvekalete, bazen de Hariciye Vekaletine ve Mübadele, İmar ve İskan Vekaletine- ayrıntılı telgraflar göndermiştir.
Bu makalede, Muhtelit Mübadele Komisyonunun Türk Heyeti’nin reisi Tevfik Rüştü Bey’in, Atina’dan Ankara’ya gönderdiği telgraflar incelenmiş, mübadelenin gerçekleştiği dönemin bir kısmı değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mübadele, Tevfik Rüştü, Muhtelit Komisyon, Tâlî Komisyon

Kaynakça

• Aghatabay, Zengin Cahide, Mübadelenin Mazlum Misafirleri Mübadele ve Kamuoyu 1923 – 1930, Bengi Yayınları, İstanbul 2009.
• Ağanoğlu, Yıldırım, Bir Tasfiye ve Örtülü Sürgün Metodu Olarak Balkanlar’dan Türkiye’ye Göçler (1923-2004), Kızılay Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2023.
• Ağanoğlu, Yıldırım, Osmanlı’dan Cumhuriyete Balkanların Mâkus Talihi Göç, Kum Saati Yayınları, İstanbul 2001.
• Arı, Kemal, Büyük Mübadele Türkiye’ye Zorunlu Göç (1923-1925), 2. bs., Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000.
• Çelebi, Ercan, “Türk ve Rum Ahalinin Mübâdelesine Dair Oluşturulan Komisyonlardan Muhtelit Mübâdele Komisyonu ve Faaliyetleri”, Erzincan Eğitim Fakültesi Dergisi, C 8 S 1, (2006), s. 107-120.
• Erdal, İbrahim, Mübadele Uluslaşma Sürecinde Türkiye ve Yunanistan, İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul 2018. Sarınay, Yusuf, “Türk-Rum Ahali Mübadelesi ve Sonuçları”, Kurtuluş ve Kuruluşun Sembol Kenti İzmir Sempozyumu Bildirileri 26-28 Eylül 2012, haz. Murat Alper Parlak, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2015.
• Sönmezoğlu, Faruk, Türkiye’nin Bağımsızlık Mücadelesi ve Dış Politika (1919-1923), Der Yayınları, İstanbul 2022.
• Tınal, Melih, Bir Siyasal Kişilik Portresi Olarak Dr. Tevfik Rüştü Aras, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İzmir 2001.
• Tosik, Fadime, Tevfik Rüştü Aras’ın Siyasi Kişiliği, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Bilim Dalı, Malatya 2002.
• Uzuner, Bedriye, “100. Yılında Türk-Yunan Nüfus Mübadelesine Yeni Bir Bakış (1923-1925)”, 100. Yılında Mübadele, Ihlamur Kitap, İstanbul 2023.
• Yüksel, Mevlüt, “İskân-ı Aşâir ve Muhacirîn Umûm Müdürlüğünden Berlin Büyükelçiliğine Mehmet Hamdi (Arpağ) Bey”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, S 64, (Haziran 2020), s. 485-526.
• Zengin, Cahide, Türkiye ve Yunanistan Devletleri Arasında Mübadele Meselesi ve Kamuoyu (1918-1930), (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Anabilim Dalı, İstanbul 1998.